Sto deset godina od smrti Stevana Stojanovića Mokranjca

Stevan Stojanović Mokranjac, kompozitor i muzički pedagog, preminuo je na današnji dan – 28. septembra 1914. Neprevaziđeni velikan srpske muzike, kompozitor, melograf, profesor, akademik, jedan je od ključnih autora nacionalnog pravca srpske muzike.

Mokranjac je bio i jeste – nacionalna institucija muzičkog stvaralaštva u Srba poznog 19. i početkom 20. veka. Poseban je značaj njegovog dela na polju duhovne muzike Srba. Njegova veličanstvena Liturgija, čiji je sastavni deo Heruvimska pesma, odnosno Božanstvena služba Svetog Jovana Zlatoustog, neprevaziđeno je delo u tom domenu.

Autor je takođe kompozicija Tebe Boga hvalim, Veličanije Svetom Savi, Dve pesme na Veliki petak, Tri statije, Akatista, Opela.

Neizmeran trag koji je ostavio presudno je uticao na Stanislava Biničkog, Isidora Bajića, Petra Krstića, Petra Konjovića, Miloja Milojevića, Kostu Manojlovića, Svetomira Nastasijevića.

Stevan Stojanović rođen je januara 1856. u Negotinu. Prezimenu će docnije dodati Mokranjac, po selu Mokranju, odakle njegovi potiču. To nije bio izuzetak u Srbiji 19. veka. Po istovetnom modelu oblikovana su prezimena Blaznavac, Knićanin, Garašanin, Maršićanin i brojna druga.

Gimnaziju je učio u Jagodini i Beogradu. Kao učenik bio je član Prvog beogradskog pevačkog društva, osnovanog januara 1853.

Verovatno pod utiskom ideja Svetozara Markovića opredelio se za studije Prirodno-matematičkog odseka Velike škole u Beogradu, tada najviše prosvetne institucije Srbije.

Minhen, Rim, Beograd...

Ubrzo se ipak posvećuje muzici. Beogradsko pevačko društvo pronašlo je načina da ga uputi na studije u Minhen, 1879. godine, kod Jozefa Gabrijela Rajnenberga (1839 - 1901). Već tada postojala je nada da bi daroviti Mokranjac mogao biti nastavljač Kornelija Stankovića (1831 - 1865) prvog školovanog srpskog kompozitora, melografa, rođenog u srpskom kvartu Budima, Tabanu.

Posle izvesnih nesuglasica 1883. prekida studije i vraća se u Beograd. Nastaviće ih potom u Rimu 1884 - 1885. i u Lajpcigu 1885 - 1887. kao državni stipendista.

Bio je horovođa pevačkog društva "Kornelije Stanković", dirigent Beogradskog pevačkog društva, vodio je i Srpsko-jevrejsko pevačko društvo, Tipografsko pevačko društvo "Jakšić".

Radio je kao profesor u Prvoj beogradskoj gimnaziji 1887 - 1900. Godine 1901. postaje predavač i u beogradskoj Bogoslovskoj školi.

Osnivač je Srpske muzičke škole u Beogradu, sa Stanislavom Biničkim i Cvetkom Manojlovićem, 1899. godine. Bila je to prva stalna muzička obrazovna institucija onovremene Kraljevine Srbije. Njen direktor bio je do smrti septembra 1914. Ta škola nazvana je kasnije po njemu.

Praćenje narodnog stvaralaštva

Utemeljitelj je i prvog gudačkog kvarteta u Srbiji. Bio je predsednik Udruženja srpskih muzičara, od njegovog osnivanja 1907. godine. Februara 1906. postao je dopisni član Srpske kraljevske akademije.

Počev od osamdesetih 19. veka, sistematski prati narodno muzičko stvaralaštvo, koje predano beleži. Tada nastaju prve Mokranjčeve Rukoveti.

Sam je pribeležio da je približno 160 srpskih narodnih melodija sakupio na Kosovu, 1896. godine. Oko 300 potiče iz drugih srpskih krajeva, znatnim delom iz Levča, Šumadije, delom iz Makedonije.

Izuzev nekoliko solo-pesama, pet fuga za gudačke instrumente ili muzike za predstavu Ivkova slava, sve što je stvarao iz domena je horske muzike.

Njegovih petnaest Rukoveti postale su standard umetničke stilizacije u srpskoj muzici, narodnog izvora.

Autor je takođe Primorskih napeva, skerca Kozar, niza obrada ruskih, mađarskih ili rumunskih pesama. Napisao je i više muzikoloških studija.

Beležio je takođe duhovnu muziku, kao što su Osmoglasnik ili Strano pjenije. Njegova duhovna muzika, kao Liturgija odnosno Božanstvena služba Svetog Jovana Zlatoustog ili Tebe Boga hvalim, trajno ostaju kao gromade muzičke kulture Srba.

Posedovao je izvanredan, umnogome neprevaziđen smisao za umetničku obradu narodnih pesama, pri čemu su Rukoveti vrhunski domet muzike u Srba, njegova crkvena pojanja izvesno spadaju u sam vrh duhovne muzike uopšte.

Godine 1912. omela ga je bolest. Od tada postupno se povlačio. Umro je u Skoplju gde se sklonio, s porodicom, iz zone ratnih dejstava, septembra 1914, dva meseca pošto je Austrougarska napala Srbiju i time započela Prvi svetski rat. Imao je tada 58 godina.