Magazin
Manastir Banjska - zadužbina kralja Milutina koja "krije" banjsko zlato
Manastir Banjska, predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Pripada Eparhiji raško-prizrenskoj Srpske pravoslavne crkve i nalazi se kod Zvečana na Kosovu i Metohiji. Banjska je pretrpela rušenja, pretvorena je u jednom periodu i u džamiju, ali je odolela svim teškim momentima. Pored bogate viševekovne istorije, krasi je "banjsko zlato" - neobična pojava na freskama.
Zadužbina kralja Stefana Uroša II Milutina, manastir Banjska, zidana je početkom 14. veka i nalazi uz rečicu Banjsku po kojoj je manastir i dobio ime. Posvećen je Svetom Stefanu, a manastir je nakon osnivanja bio duhovni centar Srba na Kosovu i prema srednjevekovnim izvorima smatran je jednim od najlepših tadašnjih građevina.
Banjsko zlato
Banjska pripada graditeljstvu raške škole (arhitektura 12. i 13. veka) i urađena je po ugledu na Studenicu prema Milutinovoj želji. Jedan je od retkih manastira koji ima očuvanu osnivačku poveljiu i iz Povelje kralja Milutina manastiru Banjska saznajemo da je manastiru dodeljena velika površina sa ribnjacima, pčelinjacima.
U okviru kompleksa manastira postojala je odbrameba kula, biblioteka, konaci a sačuvani su ostaci trpezarije, kao i tragovi glavnog ulaza.
Jedan od specifičnosti ove značajne srpske građevine je čuveno "banjsko zlato", koje opisano u tadašnjim putopisima. Podrazumeva zlatne listiće kojima je oblagana pozadina fresaka. Nažalost, danas je takvih fresaka sačuvano jako malo - samo nekoliko fragmenata.
Takođe, sačuvana je i skulptura Bogorodica sa Hristom. Naime, skulptura je pronađena 1920. godine u crkvi obližnjeg manastira Sokolice i zbog toga je poznata kao Bogorodica Sokolička. Bogorodica sedi na jastuku u krilu drži malog Hrista, dok je presto je ukrašen biljnim ornamentom.
Rušena više puta, pretvarana u džamiju
Istoriju ovog značajnog kompleksa obeležila su velika razaranja i rušenja, ali i obnove i podizanja. Naime, u izvorima se navodi da je Banjska počela da propada nakon 100 godina od nastanaka. Velika razaranja je pretrpela u 17. veku, paljena je od strane Turaka u vreme Prvog srpskog ustanka. U 19. veku, skoro srušena crkva je pretvorena u džamiju. Velika obnova je bila tridesetih godina 20. veka, ali je Drugi svetski rat omeo dalju konzervaciju. Nastavak je usledio devedesetih godina 20. veka.
Kralj Milutin, najveći ktitor međi srpskim srednjevekovnim vladarima
Milutin (oko 1253-1321) je Banjsku namenio sebi za grobnu crkvu i tamo je najpre i bio sahranjen. Međutim, njegovo telo je preneto u Trepču, a potom, 1460. godine, u manastir Gorna Banja u Bugarskoj.
Tokom svoje skoro četrdesetogodišnje vladavine, pored manastira Svetog Stefana u Banjskoj podigao je ili obnovio: Gračanicu, katolikon manastira Hilandara, Crkvu Svetog Spasa u Žiči, Crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, Crkvu Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu kod Kumanova, Crkvu Svetih Joakima i Ane u Studenici...
Mala Banjska
Ovaj srednjovekovni manastir je veoma interesanstan istoričarima, istoričarima umetnosti, naučnicima i konzervatorima, novinarima, istraživačima, pa čak i političarima - kako zbog svoje istorije, tako i zbog okolnosti u kojima se nedavno našao.
Ipak, ovog puta, neke stvari ćemo staviti po strani i podsetićemo se stihova pesnikinje Milene Marković i pesme "Malena banjska".
"...i tu me je stigla i baba i majka i sestra i zemlja
i groblje i ibar voda i tu me je stiglo i
neće da pusti
i nikad neće da pusti jer sam se setila
usred noći bi se setila
i nikad neću da zaboravim banjsku
zato što
neko beše strahinjiću bane
beše bane u malenoj banjskoj".
