Srpska teologija, grčka kolonija

Bliskost dva naroda potvrđena je nesebičnom pomoći koju su nam grčki sveštenici i narod ukazivali tokom Odbrambeno-otadžbinskog rata.

I danas se uvek nasmejemo kada nam naš, sada već vremešni profesor teologije, pripoveda kako je te 1993. bio postdiplomac sa klimavim znanjem grčkog jezika, pa ga je, kao i sve strane studente u Solunu, gazda obližnje prodavnice uvek pomalo potkradao na računu.

No tog istog gazdu bi zatim sreo nedeljom u crkvi i on bi, na poziv sveštenika da se pomogne stradaloj srpskoj braći, izdvajao sumu koja nije bila beznačajna ni za relativno imućnijeg trgovca.

Kada postoji ljubav i razumevanje, onda se tamnije strane jednog odnosa zaboravljaju, pa se tako danas u našem pamćenju urezala samo beskrajna ljubav većine helenskog naroda prema našoj vojsci u Velikom ratu, iako je Grčka u to doba bila duboko politički podeljena na pristalice (pro)nemačkog kralja Konstantina i znamenitog Elefterija Venizelosa (koji je bio za priključivanje Antanti).

Začuđujuće onda može delovati stanje stvari u srpskoj teologiji danas koje bismo bez imalo preterivanja mogli nazvati "autokolonijalnim" kada je u pitanju odnos srpske bogoslovske misli i bogoslužbene prakse prema onoj novohelenskoj.

Od dve razvijene i bliske nacije bi se mogao i morao očekivati odnos uzajamnosti koji, međutim, ne postoji u sebepoimanju srpske teologije pri svakom njenom kontaktu sa novohelenskom. Tu vlada savršena asimetrija: postoji čitav niz "problema" neposredno uvezenih iz grčke crkvene i društvene prakse 20. veka koji u srpskom crkvenom životu nisu postojali, kao što postoji čitavo jedno specifično srpsko istorijsko iskustvo 20. veka koje u helenskoj teologiji nije našlo nikakvog odraza – uz retke izuzetke, ni u srpskoj teologiji (i to upravo zato što je za srpske teologe uglavnom relevantno samo ono što se dešava u Grčkoj).

Naši studenti se više bave odnosom "etike i ontologije" na tragu ličnih trauma Hrista Janarasa u grčkim pijetističkim društvima nego bogoslovskim tumačenjima "Luče mikrokozma". Srpska teologije se, čini se, sasvim podredila onoj helenskoj bez ikakve samosvesti o problematičnosti takvog svog statusa.

Kada se zapravo desila ova promena? Nju je teško zapaziti pre druge polovine 20. veka. Iako su srpske crkvene i kulturne veze sa Heladom bile jake i savezničke, srpska Crkva u Kraljevini Srbiji kao i ona u Crnoj Gori nisu zauzimale stranu u grčko-bugarskom crkvenom sporu koji je trajao od 1870. do 1945. godine. Školovanje oca Justina Popovića u Heladi takođe nije ni na koji način umanjilo njegov osećaj za preplitanje univerzalnog i nacionalnog, svepravoslavnog i svetosavskog.

"Bog Logos je jedina logika sveta, u Logosu je i logika, samo u Logosu. To je za srpsku dušu pronašao i utvrdio on, naš prvi istinski filosof", piše o "Rastku Nemanjinom" sv. Justin Ćelijski.

Stvari su se, ipak, značajno promenile nakon Drugog svetskog rata. Grčka je postala najčešće odredište naših diplomiranih teologa, kako bi se u njoj dodatno učvrstili u pravoslavnom Predanju ali i videli svet izvan blagodeti jugoslovenskog puta u socijalizam.

Promena u karakteru srpske teologije nakon o. Justina objašnjiva je samo njenim svojevoljinim autokolonijalnim potčinjavanjem novohelenskoj teologiji i kulturi tj. činjenicom da je ogromna većina srpskih teologa školovanih u Heladi u drugoj polovini 20. veka počela da svoj srpski identitet, kulturu, crkvenost doživljava kao manjkavu (ili bar parcijalnu) a novohelenske liturgijske obrasce i istorijsko-identitetske ideologije kao "predanjske", "istinite", drevne, univerzalne.

Suštinski problem u kontaktu srpskih bogoslova i neohelenske teologije, kulture i liturgijske prakse, međutim, predstavlja ambivalentni, izrazito dvosmisleni karaketer te kulture i prakse.

Naime, iako odavno, od samih ustaničkih heterija sa kraja 18. i početka 19. veka integrisani u Kolektivni zapad, Neoheleni su naročito u 20. veku, uključivanjem u NATO i EU sasvim sintetizovali svoje "orijentalno" nacionalno biće i političke i kulturne projekcije kolektivnog Zapada. To je neohelensku kulturu učinilo sintezom raznorodnih i ponekad sasvim protivrečnih kulturnih, etičkih, vrednosnih tokova, koje na okupu drže neohelenski nacionalizam, istorijsko-identitetski narativ o kontinuitetu od drevne Helade do danas i politička moć elita pokornih Zapadu.

To čini da u neohelenskim teološkim, kulturnim i političkim tokovima paralelno teku vizantijski imperijalni mit i služenje kolektivnom Zapadu, "drevnost" liturgijskog predanja i modernost (i postmodernost) teologije i (odbačene) etike, velike crkvene ambicije i narativi sa jedne strane i demografska i ekonomska degradacija sa druge strane.

Srpski bogoslovi (od onih najvećih do onih čiji je jedini smisao studiranja bilo produžavanje stipendija u Atini i Solunu) nikada nisu razlikovali ni kritički preispitivali ove paralelne vektore delovanja unutar neohelenske kulture. Ona im se činila kao blještava sinteza najdrevnije prošlosti Pravoslavlja i svih pogodnosti kolektivnog Zapada, kao win-win ("i jare i pare") situacija.

Konačna pobeda demotskog neohelenskog kulturnog obrasca nad onim aristokratskim (vidljiva u pobedi narodne varijante književnog jezika nad katareusom 1976.) omogućila je desetinama srpskih bogoslova da u suštini nauče lak i jednostavan demotski neohelenski jezik ali da, po povratku u srpske zemlje, zagrnu se plaštom "znalaca grčkog jezika" (u svim njegovim etapama, uključujući i onu starohelensku i patrističku – ovde treba isključiti retke primere naročito starijih naših bogoslova, poput episkopa Atanasija, Amfilohija i Irineja, čije je znanje starohelenskog jezika bilo duboko i studiozno).

Prodor modernizma u srpsku teologiju 20. veka nikada se ne bi mogao desiti da nije došao kroz mit o "novootačkoj obnovi vizantijske duhovnosti i prakse". A da bi se recepcija tog prodora održala bilo je najprije neophodno izvršiti samo-pokoravanje srpske teologije kao jedne provincijalne, male, slovenske teologijice navodnoj Celini "vizantijskog" a u stvari novohelenskog sintetičkog jedinstva u kome su politički i misaoni tokovi kolektivnog Zapada i "vizantijskog Predanja" tekli zajedno i neodvojivo.

Ljudi vole svoju mladost. Ljudi vole svoju učenost (ili ono što pod njom podrazumevaju). Ljudi vole ono što ih čini izdvojenijim od "mase" oko njih. Ljudi vole Heladu – nju je i inače lako voljeti. No svaka ljubav može da ima i svoje tamne strane. Desetine srpskih bogoslova su otišle u Solun i Atinu nepročitavši eseje Isidore Sekulić, ni ne pokušavši da pročitaju Andrića ili Mešu – iako su se poneki od njih vratili sa ubeđenjem da od Papadijamantisa ili Kazancakisa nema boljih književnika.

Izolovana ali i samoizolovana srpska teologija poznog 20. veka više je umela da se bori sa preživelim sablastima Helade nego da se posveti dostojanstvu sopstvenog istorijskog bića.

Zašto? Otkuda takva identitetska maglovitost, potpuna nesigurnost srpske teologije pred onom novohelenskom? Da li je samo prebrzo slanje neformiranih diplomaca pogodovalo takvom stanju ili je po sredi nešto dublje? To su pitanja koja se do danas nisu ni postavljala. No u svetu u kome geopolitički vektori koji vladaju Heladom sve manje ispoljavaju razumevanje za postojanje nepokornog slovenskog sveta, oslobođenje srpske teologije od samonametnog autokolonijalnog statusa postaje naš prvi zadatak. Ili, kako to nenadmašno kazuje Tit Patrikije u svojoj pjesmi "Isceljenje":

„Hoćeš-nećeš

Zatvaraju se vremenom

Mnoge rane

I ko će znati

Kako puze

Tiho pod kožom

Kao unutrašnji pauci.“