Popisi stanovništva u državama Balkana – s mnogo razloga nazvanog "Verige sveta" – po pravilu imaju izraženiju (geo)političku nego demografsku dimenziju. To prvenstveno važi za "etnički kompleks", odnosno nacionalnu, versku i jezičku strukturu. U "balkanskom civilizacijskom klinču" kroz prizmu tih pokazatelja posmatraju se i sva ostala svojstva stanovništva: disproporcije u brojnom kretanju, gustini naseljenosti, prirodnom priraštaju, migracijama, projekcijama i ostalim strukturama (polno-starosnoj, naseobinskoj, obrazovnoj, socio-ekonomskoj).
Etno-eksperiment: od srpstva – crnogorstvo
U Crnoj Gori je fenomen etno-inženjeringa i stvaranja veštačke, "oktroisane nacije" (M. Lompar) imao specifična etno-civilizacijska svojstva i nesumnjive geopolitičke ciljeve.
Poznato je da se do kraja Drugog svetskog i građansko-ideološkog rata, te revolucionarne smene monarhističke komunističkom vlašću, gotovo ukupna crnogorska pravoslavna populacija nacionalno osećala i izjašnjavala kao Srbi. Štaviše, predodređeni istorijskim prilikama i životom u "Srpskoj Sparti", smatrali su se za nekako posebne, takoreći "super-Srbe".
A onda su, u trenutku, "dekret-etnogenezom", preimenovani u naciju, Crnogorce, što nije odmah i automatski značilo u ne-Srbe, ali se vremenom u to pretvaralo. Ko je smeo da pruži otpor tom komunističkom rešenju nacionalnog pitanja, gde "ugnjetene nacije" imaju pravo da se emancipuju od "ugnjetačke nacije" – srpske. I to u političkoj klimi tokom koje su se u Crnoj Gori i Srbiji nove vlasti, bez suda ili sa nazovi-suđenjima, masovno obračunavale sa "unutrašnjim neprijateljima".
Još se manje protivljenje moglo očekivati od Srba u Krajini i Bosni i Hercegovini, posle desetkovanja u tek doživljenom, a nekažnjenom, ustaškom srbocidu. Ili u novoformiranoj federalnoj jedinici Makedoniji, gde se odigravao sličan proces formiranja "instant-nacije" (M. Ekmečić) kao u Crnoj Gori.
Etničko u službi geopolitičkog
Shodno tome, u prvom posleratnom popisu 1948. u Crnoj Gori se kao Crnogorci izjasnilo više od 90 procenata, a kao Srbi manje od dva procenta stanovništva. Dakle, etnička slika se statistički, a ubrzo i politički, potpuno preokrenula pod očiglednom ideološkom i svakom drugom presijom. A tako se manje-više nastavilo i u kasnijim popisima.
Federalna jedinica Crna Gora i formiranje crnogorske nacije bili su, notorna je činjenica, u geopolitičkoj funkciji sveobuhvatnog suzbijanja objektivnih potencijala srpskog činioca. Cilj tog kenanolikog "obuzdavanja" bio je da se preventivno onemogući da Srbi – budući "učitani" kao "ruska predstraža na Balkanu" – hipotetički preusmere kurs "druge" Jugoslavije kao ključnog činioca hladnoratovske "Strategije anakonde" sa proameričkog na proruski.
Iako nije bio otvoreni nosilac unutrašnje antisrpske politike jer je ona bila poverena slovenačko-hrvatskoj koaliciji, crnogorski faktor je uvek bio tu da uskoči kada je trebalo. Otuda je u ukupnom stanovništvu Crne Gore učešće Srba konstantno držano na ubedljivo niskom i politički beznačajnom nivou od tri procenta 1961. do sedam i po procenata 1971. (mali porast kao reakcija na inaugurisanje muslimanske nacije), uz tumačenja da se radi o dvojnom, srpsko-crnogorskom identitetu.
U turbulentnim vremenima početka rastakanja SFRJ i nacionalnog buđenja zastupljenost Srba u Crnoj Gori u popisu 1991. jeste jedva prešlo devet procenata, ali je to svakako predstavljalo indiciju sporog, mukotrpnog povratka crnogorstva srpstvu.
Međutim, antisrpski uticaji Zapada i recidivi titoističkog jugoslovenstva na mnogo načina su čitavih "devedesetih" kočili izgledan zamah tog procesa širom srpskih zemalja. Sa posebnom prilježnošću se tome pristupalo u kontekstu priprema za agresiju NATO-a na SRJ, kada je Zapadu bilo veoma važno proizvesti što veći otklon Crne Gore od Srbije.
Etno-reverzibilnost i DPS kao kočničar
Da se radilo o početku u praksi retkog primera etno-reverzibilnog procesa videlo se u (odloženom) popisu 2003, kada je u Crnoj Gori učešće osoba koje su se izjasnile kao Srbi poraslo na 32 procenta (Crnogorci 43,2 procenta). Pri tome, srpski jezik kao maternji govorila je ubedljiva apsolutna većina od 63,5 procenta – gotovo dve trećine ukupnog stanovništva.
Efekat tog povratnog toka bio je, dakle, samo delimičan. U uslovima tadašnje transformacije SR Jugoslavije u Državnu zajednicu Srbiju i Crnu Goru, sa centrifugalnim tendencijama uz podršku Zapada, a koje su realizovane diskutabilnim izdvajanjem Crne Gore u nezavisnu državu 2006. godine, ništa više se i nije moglo očekivati.
Usledilo je razobručeno, institucionalizovano neotitoističko distanciranje crnogorstva od srpstva. Veoma brzo pretvaralo se u izrazito antisrpstvo na svim poljima – od falsifikovanja istorije i identitetskog "preumljenja", do zauzimanja neoustaške prohrvatske orijentacije i funkcije "udarne pesnice" antisrpskog kursa Zapada na Balkanu.
Sve to artikulisala je prevrtljiva vladajuća DPS, koja, u stvari, nikada nije bila ni demokratska ni socijalistička. Od formalne partije pretvorila se u interesnu grupaciju i ekstremno prozapadno orijentisan pokret.
Atlantističku geopolitičku "pravovernost" dokazivala je borbom protiv "velikosrpske opasnosti" i "ruskog malignog uticaja" na Balkanu. Vrhunac je bilo poltronski sramotno priznanje "nezavisnog Kosova". Odlukom Vlade Crne Gore od 9. oktobra 2008. godine – jednoglasnom!
DPS i njen lider su sve snage upregli u dovršavanje titoističkog etno-inženjeringa. Rezultat je trebalo da bude definitivno konvertovanje crnogorskog srpstva u antisrpsko montenegrinstvo, koje inklinira ekspanzionističkom, klerikalnom (tzv. crvenom) hrvatstvu, a Crnu Goru pretvara u anti-Srbiju.
I uspeli su da započeti etno-reverzibilni proces povratka crnogorstva srpstvu zaustave. Stoga je popis, shodno prilikama, eto, mogao da bude vraćen na uobičajen period "decenija plus jedna godina" i sproveden 2011. Učešće Srba svelo se na nepunih 29 procenata (smanjenje za oko tri procentna poena), a Crnogoraca povećalo na skoro 45 procenata (porast za 1,8 procentnih poena). DPS je svom snagom radila na tome da se trend nastavi i da Crnogorci u sledećem popisu pređu granicu od 50 procenata, te postanu "državna nacija", a zaklinjanje u multietničnost ode u zaborav.
Uz to, Crna Gora je pretvorena u geopolitički i geostrategijski bastion Zapada na balkanskoj obali Jadrana. Ona je popunila prazninu u regionalnom (balkanskom) Rimland-u opkoljavanja i baražiranja pristupa Srbije moru, te učinila da bude pretvorena u hendikepiranu landlocked country.
Uporedo, radi svake, ma kako u to vreme neverovatne eventualnosti, pokazala je da neće postati uporište Rusije na Mediteranu i da će preseći njene "toplomorske" transbalkanske ambicije. Za sve što je učinila, usledila je odavno obećana "nagrada" – prijem u NATO 2017. godine.
Od litija do poslednjeg popisa
Atak DPS-režima na postojanje, versko-istorijsku ulogu, ugled, status i imovinu SPC kao temelj identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori bila je "kap koja je prelila čašu". Na bezobzirni pokušaj završnog konvertitskog udarca narod je u gotovo čitavoj zemlji masovno odgovorio na miran, dostojanstven i duboko duhovan način krajem decembra 2019. i tokom 2020. godine – litijama. Prethodio im je čitav niz provokativnih poteza vlasti, te sve više incidentnih situacija i do pucanja narasle društvene tenzije.
Budući da se "litijska revolucija" isuviše otegla i da nije bilo rezolutnog zahteva da odrođena, otuđena nomenklatura odmah i bezuslovno odstupi sa liderskih državnih funkcija, ekspoziture Zapada koje su u tom trenutku bile u mišjoj rupi i manje od makovog zrna dobile su priliku da "preteknu". Kolektivna "litijska energija" se sve više rasipala, tako da su izborni rezultati od 30. avgusta 2020. doneli samo prividnu smenu na političkoj sceni Crne Gore.
Iako je "litijski zamah" sve više gubio tempo, za strane i domaće delatnike na "izgradnji nacije" antisrpskih Crnogoraca i "izgradnji države" Crne Gore kao anti-Srbije bilo je isuviše riskantno da u redovnom terminu sprovedu popis stanovništva već 2021. godine. Zato što je litijama pokrenuta gumiljovljevska "pasioniranost" ponovo raspalila žar srpskog nacionalnog osećanja. To je pretilo da donese znatno potpuniji etno-reverzibilni rezultat, tj. da se znatno veći broj stanovnika izjasni kao Srbi i da srpski jezik bude apsolutno dominantan. Da bauk "srpskog sveta" lebdi nad Balkanom – to se nikako nije smelo dozvoliti.
Zato se neko dosetio spasonosnog rešenja – da što duže odloži popis dok se ne smire strasti violentnih srpskih montanjara (Dinarski psihički tip, po Cvijiću). Uprkos pokušaja da se ne evidentira (ili barem ne objavi) nacionalno-versko-jezička struktura i tako "zacementira" prethodno, za montenegrinsku opciju povoljno stanje, kompletan popis je ipak obavljen 2023. godine.
Uz čudna, tendenciozna, politički obojena, nekada i tragikomična obrazloženja (čak i "softverska"), u narednih desetak meseci usledile su opstrukcije, relativizacije i licitiranja o broju izjašnjenih Crnogoraca i Srba. O svekolikim implikacijama – pa i geopolitičkim – različitih opcija mogućih rezultata da se i ne govori.
Popisni rezultati – prostorni aspekti etno-reverzibilnosti
I konačno, 15. oktobra 2024. objavljeni su rezultati. Učešće osoba koje su se izjasnile kao Crnogorci u ukupnom stanovništvu smanjila se na 41,1 procenat, što jeste većina, ali ne apsolutna, već relativna. Populaciono dominiraju u središnjim delovima zemlje, naročito u gušće naseljenim, političkim centrima koji simbolizuju državnost – u glavnom gradu Podgorici i "prijestonici" Cetinju – potom u privredno značajnom Nikšiću itd.
Zastupljenost lica koji su se izjasnili kao Srbi porasla je na 32,9 procenata. Uočljivije su koncentrisani u šest severnih, prostorno velikih, ali ređe naseljenih opština. Pri tome, karakteristične su primorske opštine sa relativnom većinom jednih, ali osetnim prisustvom drugih – na primer, Bar i Kotor sa crnogorskom, a Herceg-Novi i Budva sa srpskom većinom, ali ispod 50 procenata.
Tek će statistički podaci po naseljima i shodno tome urađena etnička karta dati pravu sliku prostornog razmeštaja. To će nesumnjivo još više naglasiti fenomen etno-prostornog paradoksa, koji je bio sasvim jasan i na osnovu prethodna dva popisa – da su Srbi u odnosu na Crnogorce, mada formalno malobrojniji, znatno rasprostranjeniji i da su većina na više od polovine teritorije Crne Gore.
Poslednji popisni pokazatelji nacionalne, jezičke i religijske strukture upućuju na zaključak da se posle izvesnog zastoja etno-reverzibilni proces povratka crnogorstva srpstvu ponovo, ali diskretno pokrenuo. Međutim, činjenica je da i dalje ključna etnička osobina stanovništva Crne Gore ostaje flotantnost. Kuda će se tok usmeriti – pokazaće vreme do sledećeg popisa, njegova politička priprema, sprovođenje i rezultati.
Geopolitičke konsekvence
Sve to imaće veliki uticaj na unutrašnje političke i druge odnose. O tome se već uveliko kalkuliše – od suštinskog, čak i ustavnog poboljšanja statusa srpskog jezika i promena u obrazovnom sistemu, do vraćanja autentičnom kulturnom obrascu i adekvatne nacionalne zastupljenosti u državnim institucijama.
Na ino-planu će sve zavisiti od vida i tempa globalnih i evropskih promena. Za sada, Zapad pod američkim vođstvom, čija agenda ima presudan uticaj u Crnoj Gori, unutrašnji, pa i etnički procesi, zanimaju samo utoliko da ispunjavaju ključne geopolitičke zahteve. U prvom redu da se u kontekstu "oporavljene Rusije" ne reaktiviraju tradicionalni proruski sentimenti, već da se zadrži prozapadni kurs.
Drugim rečima, Zapadu je važno da Crna Gora ne dovede u pitanje svoje članstvo u NATO-u, da ostane "na evropskom putu", da održava distancu prema ideji "srpskog sveta", da ostane deo obruča oko Srbije i nastavi da igra barijernu ulogu za njen (ne)posredan pristup Jadranu. I da svakako ne povlači priznanje "nezavisnosti Kosova". Jer: ionako poljuljani američki kredibilitet je u pitanju!