Odbiti Srbe od mora – geopolitička konstanta

Leto je pravo vreme za podsećanje: od 193 međunarodno priznate države sveta samo su 44 bez izlaza na more, i Srbija je jedna od njih. Ta činjenica obično najviše pogodi srpske turiste i probudi zavist prema ostalim balkanskim zemljama koje taj izlaz imaju. Neopravdano manju zabrinutost izaziva što se nemaritimne države u geoekonomskom i geopolitičkom smislu smatraju hendikepiranim državama (tzv. land locked country). Slavodobitno apostrofiranje "participacije Srbije na panevropskom Koridoru 10", kao i utešna parola "Dunav je srpsko more", imaju opravdanja i veoma su važni, ali nikako ne mogu da budu prava zamena za more.

Postojinekolikofluidnih, nedovoljno artikulisanih i neostvarenih opcija srpske nacionalne i državne orijentacije prema morima. Mahom su se pojavljivale kao sekundarni geopolitički ciljevi procesa nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, a proisticale iz prvorazrednog interesa da se prevaziđu loša iskustva "opkoljene zemlje" i "uhapšenog naroda". Potreba da se otkloni taj nedostatak, generisan sistematskim etno-prostornim i političko-teritorijalnim rasparčavanjem, sažimanjem, okruživanjem i blokiranjem srpskog činioca, u suprotnosti je sa namerama kako atlantističkih, tako i mitteleurop-skih sila, koji srpske zemlje percipiraju kao posrednika za ruski transbalkanski pristup Mediteranu kao "toplom moru".

U novijoj i savremenoj istoriji moguće je identifikovati nekoliko srpskih orijentacija prema morskim obalama.

Vardarsko-solunski vektor

"Južni pravac" Srbije proisticao je iz logike prirodne datosti moravsko-vardarske udoline i njenog ishodišta na egejskoj obali. Istorijski se oslanjao na prostiranje, tradiciju i živo sećanje na srednjovekovnu nemanjićku Srbiju pre osmanske okupacije, a važno uporište bila je i pretežno srpska etnička struktura Stare Srbije i Makedonije.

Opredeljenje za upravo taj oslobodilački pravac i proširenje države – ali nikako do samog Soluna – tek posredno se uklapalo u germanski jugoistočni pravac prodora. Stoga je povlačenjem granice grebenima Kožufa, Nidžea i Galičice, te Prespanskim i Ohridskim jezerom, veći deo prave istorijsko-geografske oblasti Makedonije prvo ostao u Osmanskom carstvu, a potom pripao Grčkoj, gde je usled migracionih i asimilacionih procesa koji su usledili izgubio srpska svojstva.

Ovaj potencijalni srpski maritimni pravac presečen je i samo u rudimentarnom obliku opstao u vidu korišćenja dela solunske luke (1923-1975), da bi kao ideja i plan kanala Morava–Vardar–Egejsko more nastavio da i dalje traje u virtuelnom vidu. Formiranjem prvo jugoslovenske federalne jedinice, a potom i međunarodno priznate države tipičnog tamponskog tipa i uzurpiranog, pa modifikovanog imena, taj baraž je postao udvostručen.

Drimsko-dračaka "rezervna opcija"

Varijanta prema jugozapadu podrazumevala je izlazak na istočnu obalu Jadrana drimskim pravcem prema Medovskom zalivu. "Antietnografskom nužnošću" (J. Cvijić), tj. proširivanjem Srbije na oblasti sa još nacionalno neizdiferenciranim arbanaško-srpskim stanovništvom porodično-plemenske organizacije, obrazlagana je preka potreba za prevazilaženjem izolovanosti Srbije.

Srbija je pristup moru faktički ostvarila vojnim zaposedanjem i kontrolom prostora između Drima i Škumbe (uključujući luku Drač) od novembra 1912. do oktobra 1913. Uporedo, tadašnja srpska država Crna Gora kontrolisala je Skadar, čitav basen Skadarskog jezera i primorski pojas između Bojane i Drima.

Uprkos tome, na zahtev velikih evropskih sila – prvenstveno Velike Britanije, Austrougarske i Italije, koje su insistirale na formiranju Albanije kao države-prepreke srpskom (posredno, ruskom) izlazu na more – obe su morale da se povuku. Taj pravac je na paradoksalan način aktuelizovan agresijom NATO-a na SRJ 1999, ali u suprotnom smeru i u kontekstu prodora Alijanse u "srce" Balkana, zbog čega je građen autoput Drač–Priština, sa planiranim produžetkom do Niša i spajanja sa Koridorom 10.

Crnogorsko-južnojadranski rakurs

Crna Gora, kao srpska država, zvanično je ostvarila izlaz na Jadran sticanjem nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. (poznate su reči knjaza Nikole još prilikom oslobođenja Bara u januaru 1878: "Vjenčavam te srpsko more sa slobodom Crne Gore"). Međutim, pristup Srbije moru onemogućavala je "politička zemljouzina" nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka pod osmanskom formalnom vlašću, a austrougarskom faktičkom kontrolom sve do oslobođenja i podele sa Crnom Gorom prema Londonskom ugovoru o miru 1913.

U vreme "prve" jugoslovenske države srpski pristup južnojadranskoj akvatoriji bio je slobodan, ali su saobraćajne veze kroz barijeru Dinarida bile loše. Tokom "druge" Jugoslavije one su se popravile (naročito puštanjem u saobraćaj pruge Beograd–Bar 1976.), ali su negativnu ulogu imale političke prilike usled rasrbljivanja i etatizacije federalne jedinice Crne Gore.

To je posebno došlo do izražaja izdvajanjem Crne Gore iz SRJ 2006. i njenog sve izraženijeg antagonizovanja prema Srbiji. Takav odnos geopolitički je indukovan od strane Zapada kako bi se Srbija – uočena kao balkanski eksponent Rusije i Kine – okružila, izolovala i "obuzdala", te lišena izlaza na more zadržala u poziciji zemlje stisnute regionalnom (balkanskom) "strategijom anakonde". Shodno tome, iz montenegrinskih krugova se često seiri kako će "evropska Crna Gora spriječiti da Rusija formiranjem Velike Srbije dobije pristup Jadranu".

Hercegovačko-dubrovačka vizura

Radi odbacivanja srpskog činioca od mora sistematski se sprovodilo njegovo pokatoličavanje i nacionalno preobraćanje kao "proces dugog trajanja" u Konavlima, Dubrovniku, Dalmaciji i Zapadnoj Hercegovini. Suprotno tome, u dubrovačkom zaleđu – u istočnoj Hercegovini – srpski pravoslavni element je opstao, ali "na korak do mora". Kako bi se ostvarila veza prestonog srpskog grada sa Jadranom, 1925. uspostavljena je uskokolosečna pruga Beograd–Užice–Višegrad–Sarajevo–Mostar–Dubrovnik, koja nije bila samo saobraćajna "žila-kucavica", već integraciona paradigma (poslednje deonice "ćire" ukinute su tek 1978).

Redefinisanjem prioriteta u saobraćajnoj mreži titoističke Jugoslavije u kontekstu afirmacije državnosti njenih republika, taj pravac je zanemaren kako bi se presekle višedimenzionalne veze Beograda i njegovog "maritimnog prozora" Dubrovnika. O tome svedoči i sektor apsurdne "AVNOJ-ske granice" između dubrovačko-konavskog dela Hrvatske i istočnohercegovačkog dela BiH koji srpsko-pravoslavnom prostoru preseca pristup moru za samo nekoliko stotina metara.

Tek je u srpsko-hrvatsko-muslimanskom sukobu 1992-1995. aktuelizovano pitanje srpskog (Republike Srpske) izlaska na more u tom pojasu, ali je ono pod uticajem Zapada sprečeno. Štaviše, dejtonskom "mapom" podele BiH udvostručen je antisrpski baražni pojas prema moru tako što je uspostavljen teritorijalni "klin" Federacije BiH u vidu hrvatske opštine Ravno (Hercegovačko-neretvanski kanton).

Krajiški maritimni sektor

Od prosečno desetak kilometara širokog zadarsko-šibenskog primorskog pojasa sa hrvatskom većinom, relativno kompaktan srpsko-pravoslavni hinterland – izuzimajući muslimansku Cazinsku Krajinu – pružao se na severoistok do reke Bosne, na severozapad do Pokuplja i na sever zaključno sa Bilogorom i Krndijom. Po prostranstvu, to je aproksimativno odgovaralo veličini, na primer, države Belgije. Uprkos tome, on politički-teritorijalno nije imao pristup moru, budući da je bio vekovima nacionalno preobraćan i podeljen granicama tuđinskih država, a potom banovinskim, odnosno republičkim međama jugoslovenske države.

Varijanta srpske maritimne participacije maglovito se pojavila tek prilikom sloma SFRJ i srpsko-hrvatskog sukoba, tj. u vreme formiranja i kratkotrajnog postojanja Republike Srpske Krajine. Ona je čak imala uski i ne mnogo značajan izlaz na "slanu vodu" Karinskog mora (zaliva). Krajina se tada pozicionirala geostrategijski ekstenzivno, te nije iskoristila šansu da se neznatnom "antietnografskom nužnošću" proširi do mora u sektoru od ušća Zrmanje do ušća Krke. To i vojno nije bilo neostvarivo, na primer zauzimanjem/rušenjem mosta kod Šibenika, posle rušenja Masleničkog mosta.

Hrvatskim uništavanjem Krajine i progonom većine srpskog stanovništva u "Oluji", uključujući prvo vojno, a potom i Dejtonskim sporazumom verifikovano redukovanje zapadnog dela Republike Srpske, izvršeno je znatno prostorno odbacivanje srpskog elementa od srednjejadranskog priobalja.

*   *   *

Adekvatan političko-teritorijalni izlaz na more bio i ostao je srpski vitalni interes. U uslovima dominacije Zapada, zasnovane na talasokratskoj paradigmi, on je sistematski onemogućavan, budući da je dijametralno suprotan njegovim prioritetima u kontekstu balkanske projekcije nadmetanja za svetski primat. To je dostiglo antisrpski vrhunac u procesu uklanjanja SFRJ sa političke karte. Kako je geopolitičko prekomponovanje daleko odmaklo, a podrazumeva pomeranje Zapada sa globalne liderske pozicije, srpske maritimne težnje više se ne moraju poimati kao utopija.