O hrvatskim književnicima na srpskom frontu

Pre tačno 110 godina, baš negde u ovo vreme, zamirali su poslednji pucnji u boju na Ceru. Za nepunih desetak dana, avgusta 1914. smenjivali su se juriši srpske i austrougarske vojske, vodile su se borbe uz korišćenje artiljerije i uz mitraljesku vatru koja je potresala svemir. A onda su sledili i sudari prsa u prsa, uz kamu i bajonet, čak i uz rvanje golim rukama. Na kraju se zapevala prkosna pesma gedžovana i zavijorila srpska trobojnica. "Dođi Švabo da vidiš gde je srpski Tekeriš!"

Do 23. avgusta više nije bilo plavih mundira na srpskoj teritoriji. David je potukao Golijata. Bila je to i simbolički važna, prva pobeda vojski Antante, koja je podigla moral i drugim saveznicama.

"Istorija Austrougarske je isprepletana sa impozantnim porazima, a vladavina Franje Jozefa je bila plodna u vojnim katastrofama. Ali do danas, stari monarh je mogao da govori da su ga pobedile samo Velike sile, Francuska 1850. i Prusija 1866. Danas je to Srbija, sa desetinom teritorije Austrije, sa desetinom njenog stanovništva, nanela je prvi i odjekujući poraz", ocenio je u zanosu tih dana francuski novinar i veliki srpski prijatelj Anri Barbi.

Ipak, pobeda je bila skupo plaćena – hiljade srpskih vojnika ostali su na kapiji Srbije nedaleko od Cera i Jadra. Nastupanje austrougarske vojske pratili su i brojni zločini nad srpskim civilima, a u narodnoj svesti ostalo je utisnuto to da su pri ubistvima, silovanjima i paljevini sela prednjačili Hrvati i bosanski muslimani regrutovani u neprijateljske snage.

Istoričar Milorad Ekmečić ukazao je na podatak da su pred napad na Srbiju vojne snage agresora bile popunjene u proporciji 50:50, čak polovinu činili su Južni Sloveni. Ekmečićev zaključak bio je da se time računalo da se među Slovenima sa dve strane Drine udari "trajni klin mržnje".

Mnogi Hrvati značajni u Prvoj i Drugoj Jugoslaviji izišli su na istorijsku pozornicu upravo 1914, prilikom austrougarskog napada na Kraljevinu Srbiju. Primera radi, Cer je bio i prvo mesto susreta (doduše, ne i upoznavanja) Josipa Broza i Dragoljuba Draže Mihailovića; lideri pokreta otpora u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu tada su se nalazili na suprotstavljenim stranama, prvi kao austrougarski podoficir kog je fotoaparat ovekovečio kako puca na Srbe, a drugi kao mladi oficir sa prve linije odbrane Srbije. Da li je "poslednji Habzburgovac" Tito (po A. Tejloru) ikada zaboravio to bekstvo preko Drine, ili je ono uticalo na razbuktavanje njegove srbofobije?

Na srpskom tlu, istina kasnije, pred kraj rata 1918, pojavio se i Alojzije Stepinac, potonji zagrebački nadbiskup, koji se pod nedovoljno rasvetljenim okolnostima prilikom proboja Solunskog fronta našao u redovima srpske vojske.

Određene sličnosti, ali i razlike, mogu se pronaći i kod Miroslava Krleže, koji je došao u srpsku vojsku kao dobrovoljac još 1912, u vreme Prvog balkanskog rata, ali je odatle isteran i izdegenečen, osumnjičen da je austrijski špijun. Što i, sve i da to tada nije predstavljalo istinu, i nije bila neka velika omaška, uzimajući u obzir njegove stavove o srpskoj vojsci iz 1918. – kada je ove ratne pobednike nazivao "ušljivim balkanskim Ciganima" i "bagrom za vešala".

Čitav niz mladih hrvatskih intelektualaca našao se 1914. na srpskom frontu.

Fran Galović, književnik u usponu i Krležin prijatelj, kajkavac iz Koprivnice, inače po političkom opredeljenju pravaš i autor jedne ode Anti Starčeviću, imao je najtragičniju sudbinu: on je kao austrougarski zastavnik poginuo 1914. u borbama sa srpskom vojskom u Mačvi.

Sudbina drugog Galovićevog kolege po peru i političkom opredeljenju (i on je bio mladi pravaš, i kao pomenuti agilan saradnik i urednik njihovih glasila) bila je posve drugačija. Njegovo ime znatno je zvučnije zbog mračne uloge u Drugom svetskom ratu: zvao se Mile Budak. Budak, poreklom Ličanin, pred Veliki rat student prava, a posle 1918. advokat u kancelariji Ante Pavelića, postao je još 1930-ih kao ustaški emigrant Pavelićev doglavnik i zapovednik terorističkih logora za obuku u Italiji.

Istovremeno je i pisao i ostavio bogat književni opus; 1932. mu je izašao prvi roman, a do kraja života objaviće još petnaestak knjiga različitog žanra. U godini atentata na kralja Aleksandra Karađorđevića objavio je Hrvatski narod u borbi za samostalnu i nezavisnu hrvatsku državu, "jedno od osnovnih djela u oblikovanju ustaškog ideološkog sustava", kako se navodi u njegovoj oficijelnoj biografiji u Hrvatskoj enciklopediji.

No u istoj enciklopediji stoji još nešto: "Predano je djelovao na oblikovanju antisrpskih, antisemitskih i antikomunističkih stajališta, propisa i postupaka ustaškog režima." Ovo je istina: uz Pavelića, Mile Budak je bio jedan od ključnih ideologa ustaške vlasti u NDH, koja će 1941-1945. sprovesti genocid nad srpskim narodom, ali i nad Jevrejima i Romima u svom domašaju. Za to vreme, Budak će biti ministar u dve vlade NDH, a onda i poslanik tog nemačkog satelita u srcu zla Hitlerovog carstva – u Berlinu.

Malo je poznato da je Mile Budak iza sebe ostavio i uspomene sa srpskog fronta iz 1914-1915. godine. Naime, on je tokom austrougarske agresije na Srbiju i sam pošao u rat, ali je ubrzo bio zarobljen od srpske vojske. Posle neprijateljske ofanzive 1915. i povlačenja vojske preko Albanije, i on je prinudno pošao sa Srbima u dugi marš kroz klance i ledene gore zemlje crnih orlova. Svoje uspomene pretočio je u dvotomnu knjigu Ratno roblje, sa podnaslovom Albanski križni put austrougarskih zarobljenih časnika, koju je štampala Matica Hrvatska 1941. godine. U ovoj knjizi bezmalo pri svakom opisu oficira i vojnika vidljiva je mržnja hrvatskog književnika i političara prema svemu što je srpsko i pravoslavno, koja je tolika da povremeno prelazi u otvoren rasizam. Srbi su surovi, primitivni, iskonski zli, vašljivi, podmukli, nečojstveni... prosto protivnici civilizacije i ljudskog progresa.

Čini se da je i Budak bio toga svestan, kada je već u uvodu knjige napisao: "Služit ću se najcrnjim bojama, najoštrijim perom, najtežim, najneotesanijim izrazima, ne kušajući ni jedan čas, da na njih polažem umjetničko dlijeto, koje gladi, koje istančava i poljepšava, a vi sve uzmite stotinu puta povećano i istom onda – još ne ćete imati potpunu, vjernu sliku, još ne ćete čuti ono, što vam želim reći, i što bih vam morao reći."

Kako je izgledao njegov opis Srba, može se videti iz nekoliko kratkih odlomaka: "Macedonija i Stara Srbija, ta kolijevka srpstva, ne mogaše biti gore kažnjene za nepoznate grijehe nego što dođoše pod mamuzu tih ljudi"; "bombaštvo im je prešlo u krv. (...) Bomba je njihova vjera, bomba je njihova snaga, bomba je njihova pravda, ona im je ponos i nada u budućnost". Pa zaključuje i da u Jugoslaviji "ima mjesta samo onaj tko je spreman da neumorno vuče za konop srpskoga zvona". O Srbima koji su prošli kroz Albaniju pisao je cinično: "Svi su otišli, tužni i umorni, da se sretnu s braćom u bijegu, pa da i sami bježe ili zaglave. Sa nama se rastadoše posve praznih torba, bez ikakve opskrbe, bez i komadića kruha." Pritom, ovaj Hrvat-austrijski oficir, budući ministar koji je preživeo rat baš zahvaljujući srpskom čojstvu koje je negirao, pisao je iz superiorne pozicije, iako su ga iz ropstva spasili Italijani. A isti ti gedžovani, uistinu živi kosturi bez parčeta hleba, tri godine nakon ovog raspeća vratili su se u otadžbinu vaskrsli, sa slavom solunaca, kao pobednici!

Doduše, Budak se odredio i prema svojim sunarodnicima. "Velika se većina nas Hrvata nije manje radovala nesreći srpske države nego Nijemci i Madžari." Ili: "Koji su došli ranije u zarobljeničku vojarnu, jednoglasno potvrđuju, da su se svi Hrvati, koji su bili tamo, držali 'posve korektno' tj. 'austro-ugarskije' od svakog Nijemca."

U par rukavaca opisao je i Albance: "Raširenih ruku čekaju svakoga, samo tko nije – Srbin."

Prema svim srpskim neprijateljima gajio je poštovanje, prema Bugarima posebice. Mržnju i prezir, još, i prema Rusima i prema Jevrejima. Uoči nove drame 1941, njegove reči su sekle, a postavlja se samo pitanje koliko je iz njih isklijalo mržnje – i koliko su vratova doslovno posekle u novoproglašenoj nacističkoj tvorevini zvanoj NDH? To pitanje moglo bi se zapravo postaviti za druge ideologe genocida. Budakova uloga je tu jasna, pogotovo sa njegovom teorijom o tzv. tri trećine, odnosno o tri koloseka masovnog nasilja kojima treba ići u cilju uništenja Srba u Velikoj Hrvatskoj.

Zanimljivo je ispričati i makar kratku priču o Mati Blaževiću, čija biografija simbolično govori o mnogim zabludama i polomima jugoslovenstva. Za razliku od njegovih kolega, po političkom opredeljenju Blažević je bio socijalista; po profesiji zanatlija – berberin, zahvaljujući čime je pre rata proživeo odiseju od Minhena i Venecije, do kraljevog dvora na Cetinju. No kada je počeo Veliki rat, i on se našao u stroju ćesareve vojske koja je udarila na Srbiju, da bi kasnije bio prekomandovan na bojište na Soči.

O ratu protiv Srbije, Italije i Rusije pisao je beleške, koje je 1930-ih pretočio u knjigu Zaboravljeni grobovi. Ta knjiga je objavljena 1937. na ćirilici, u Beogradu i u izdanju Gece Kona, i bila je izuzetno čitana i čak nagrađivana od SKANU u predvečerju novog svetskog rata. Ipak, radi svake sigurnosti prvo poglavlje o ratu u Srbiji bilo je pre štampanja izbačeno. Nagrada srpske akademije Blaževiću neće smetati da usred Drugog svetskog rata sledeći roman objavi u izdanju Matice Hrvatske (gde i Budak), a sve to ni da nakon 1945. priđe i komunističkom režimu. Tako je ovaj pisac postao simbol svih onih Hrvata koji su se kameleonski našli u pobedničkom valu i 1918. i 1945, a da su u međuvremenu koketirali i sa NDH.  

Ovaj tekst, ipak, nema antihrvatsku intenciju. I pišući o Hrvatima na srpskom frontu 1914, ne možemo da ne spomenemo i one najplemenitije, ratne drugove postradalih Srba.

Mnogi od njihovih pisaca u predratnom periodu, pogotovo oni iz Dalmacije, pokazivali su svoju srbofiliju (Ujević, Tartalja, Bartulović...), drugi su to činili iz oportunih razloga nakon 1918, ali je bilo i onih koji su sa Šumadincima i Moravcima proživeli čitav njihov put pogibelji i bili inspirisani njihovim junaštvom.

Pomenimo Iva Ćipiku i njegovo delo Iz solunskih borbi objavljeno u Beogradu već 1919, uz napomenu da se radilo o Dalmatincu, rimokatoliku italijanskog porekla, za kog bi se pre moglo reći da je srpski nego hrvatski pisac.

Objavljujući u SKZ-u i bivajući hvaljen od vodećeg književnog kritičara Jovana Skerlića, Ćipiko je još početkom 20. veka zakoračio u srpsku kulturu, da bi od 1912. do 1918. svuda pratio srpsku vojsku, i u nastupanju i u odstupanju. Njega je, upravo u vreme kada je Špengler pisao Propast Zapada, privukao srpski romantizam – "zanesoh se i postadoh Srbinom", kako je kasnije kazao. Treba pročitati njegovu ratnu priču Žeđ, pa videti na koji način se on oduševljavao egzotikom gedže kog se Budak gnušao. Ili Jabuka, gde govori o čojstvu srpskog vojnika koje je Budak negirao. Sve u svemu, Ćipikovo delo zaslužuje i širi osvrt. Ali takve, istinske braće i sapatnika među hrvatskim književnicima, na početku Velikog rata nije bilo mnogo. Kao što su nedostajali i istinski ratnici – dobrovoljci, poput Luja Lovrića.

Da li su, uzimajući u obzir sve navedeno, srpske elite 1918. iskazale fatalnu kratkovidost, kada su takve nosioce jedne kulture okarakterisali tek kao "neoslobođenu braću", i sa njima krenuli u projekat pravljenja zajedničke države?

Odgovor se sam nameće. Ali naknadna pamet je najgora pamet. Pogotovo kada dođe posle jednog veka.