Sreda je veče, i po gradu ne bi trebalo da bude gužve – razmišljam spremajući se pred odlazak na tribinu. Zapravo, na predstavljanje nove knjige Bojana Dimitrijevića o Slobodanu Peneziću Krcunu, koje se održava baš o šezdesetoj godišnjici Krcunove pogibije, na Kolarcu.
Polazim relativno kasno, jer se ispostavlja da je saobraćaj u kolapsu. Razlog je druga tribina na koju sam zaboravio: približno u isto vreme na Marakani se igra utakmica između Zvezde i Barselone. Stižem bezmalo u minut do dvanaest, da kao jedan od pet učesnika prenesem svoje utiske o knjizi koju smatram za važnu.
Kako govoriti o ovom žanru – biografiji istorijske ličnosti, a da ne prepričate i njen sadržaj? I kako usmeriti razgovor o godišnjici nečije smrti, a da to ne liči na komemorativni skup, premda je važno i učestvovati u debati o njegovom delu i političkom testamentu?
U poslednje vreme sve više se stiče utisak da mi o svojoj prošlosti ne želimo da promišljamo, da ne pokušavamo da je razumemo, već ulazimo u ulogu nekakvih savremenih žreca koji o događajima i akterima jednostavno donose presude. Bilo da se radi o knjazu Milošu, Karađorđu, kralju Aleksandru, Titu ili nekom sasvim petom, mi iznosimo vrednosne sudove i zauzimamo strane, bez želje da razumemo ma kakav kontekst ili oslušnemo uzročno-posledične veze. U takvoj sredini, istoričar koji ukazuje na nijanse je često suvišan, jer on pokušava da objašnjava, a okolini je potreban onaj koji pred giljotinom prošlosti osuđuje, ili opravdava.
Da li je onda i o Krcunu, o godišnjici smrti, razmišljati izvan ustaljenih okvira: jedne strane koja ga sagledava isključivo kao "krvavog do ramena" (kako je on jednom sam sebe opisao Mihizu) ili druge koja ga smatra za srpskog rodoljuba među komunistima?
Moglo bi se reći da je srpski 20. vek prošao u znaku trojice Slobodana. Prvi Slobodan, rođen 1869, bio je ujedno i prvi tog imena među Srbima – naravno radi se o Slobodanu Jovanoviću – istoričar i pravnik, rektor Beogradskog univerziteta i predsednik SKANU, naposletku i predsednik emigrantske vlade Kraljevine Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata. Taj Slobodan obeležio je srpsku istoriju u razdoblju između 1918. i 1945. godine.
Drugi Slobodan, Penezić, upravo je rođen te 1918, a postaće jedna od najvažnijih ličnosti srpske istorije upravo nakon 1945, i kao ''prvi policajac'', poslanik i kasnije član Saveta federacije Jugoslavije, biti u usponu sve do početka 1960-ih godina i misteriozne smrti 1964.
Onda je 1980-ih došao i treći Slobodan sa sudbinskom ulogom u Srbiji: najpre kao lider komunista ove jugoslovenske republike, a onda i kao predsednik Srbije i SRJ – jasno je, radilo se o Miloševiću. Sva trojica bili su zlehude sudbine: prvi je umro u izgnanstvu, drugi tragično nastradao (po nekim ubijen), treći umro u stranoj tamnici.
Slobodan Jovanović je imao i rođenu, istoriji manje poznatu sestru, kojoj je otac odabrao ime Pravda. Svojevremeno je jedan autor duhovito zapazio da se muško ime primilo među Srbima, a drugo, simbolično, nije. Od 1990-ih godina i ime Slobodan je sve ređe među novorođenim dečacima. Govori li i to na svoj način o lestvici vrednosti jednog vremena? U vremenu kad Srpkinje više ne rađaju Slobodane, na one iz prošlosti mora se gledati sa nešto više razumevanja.
Kako u generaciji koja kalkuliše oko "Rio Tinta" ne gledati sa divljenjem prema generaciji koja je kolektivno ustala protiv Hitlera i najveće vojne sile tog doba?
Pritom je, to su komunisti posle rata dobro prikrili, i partizanski naraštaj pošao u boj oslonjen na srpske slobodarske i epske tradicije. Krcun je, možda iz srca, a možda i manipulišući u odsudnim momentima bitke na Sutjesci, svojim pokolebanim proleterima održao govor u kom im je kratko i jasno kazao: vi više niste ni komunisti ni partizani, sad ste samo srpski vojnici. A srpski vojnici, zna se, ne ostavljaju svog vrhovnog komandanta. I onda su krenuli u proboj…
Kako u postideološkom dobu ne odati počast onima koji su bili spremni da daju život za ideju i ideologiju, ma kakvom se ona kasnije pokazala (neki su i tada dali život – suprotstavljajući joj se). Krcun je imao samo 23 godine kada je 1941. izašao na istorijsku pozornicu kao nesvršeni student poljoprivrede. Njegov direktni nadređeni, u borbi protiv "pete kolone" i kasnije u Ozni, Aleksandar Ranković, tada je tek bio napunio 32 godine. Koji su životni nazori današnjih studenata ili mladih ljudi tek zakoračilih u četvrtu deceniju života, i postoje li ideali zbog kojih su spremni da žrtvuju posao, karijeru, pa čak i život?
Kako u vremenu masovnog štancovanja doktorata i falsifikovanja diploma ne zadržati bar malo poštovanja prema onima koji su zauvek ostali abadžije i bravari, i nikad nisu posegli za akademskim zvanjem koje im je, da se ne lažemo, bilo dostupno? Da li je u epohi opšteg poltronstva moguće i zamisliti poslanika koji, kao nekad Radenko Mandić, podiže ruku protiv rešenja (konkretno radilo se o ustavu iz 1974) koje je dala njegova partija? I kako ostati ravnodušan pred činjenicom da su mnogi od njih, neukih, posle partizanske epizode svog života, postajali uspešni direktori ili menadžeri, ili ostvarivali zavidne rezultate u diplomatiji?
Kad se i ovde osvrnemo na Krcuna, kog poistovećujemo sa kožnim mantilima i pendrecima, u isto vreme vidimo i čoveka koji mašta o izmeštanju umetničkih fakulteta u Sremske Karlovce, videvši taj duhovno-istorijski ambijent kao prikladan za razvoj budućih kulturnih poslenika.
Postoji li u današnjem političkim establišmentu takvih vizionara ili bar zanesenjaka?
S druge strane, kako istoj, partizanskoj generaciji, oprostiti napuštanje i izdaju srpstva? Jedini je zaboravljeni pesnik i nekadašnji komesar Tanasije Mladenović smogao snage da jasno prizna da "smo mi komunisti objektivno izdali svoj narod". I usred raspada Jugoslavije predložio alternativu – u povratku ideji svetosavlja. Tu ideju izdali su, i čak u izdaji bili prvi i najrevnosniji, kadrovi poput Rankovića i Penezića. To je bila generacija koja je poništila tekovine borbe svojih otaca iz 1912-1918, stvarajući u Makedoniji i Crnoj Gori nove nacije, a od Kosova državu u državi.
Onda su raskrstili i sa srpskom kulturom, ubijajući neke od njenih najistaknutijih nosilaca, i na kraju najvećim delom prihvatili hrvatsko kulturno stanovište. Krcun je zajedno sa Rankovićem još 1941. po Užicu hapsio i ubijao nepokorne i neprilagođene, od Živojina Pavlovića do Mihaila Milovanovića. Onda su to bratstvo u krvi potvrdili i 1944. po zauzimanju srpskih gradova i sprovođenju terora Ozne, pa 1945. nakon što su im u Sloveniji i Bosni hiljade ratnih zarobljenika dopale šaka.
Kako razumeti njihovo višedecenijsko ćutanje o tim žrtvama, o grobu Draže Mihailovića i stotinama drugih masovnih grobnica, i iznad svega, kako im oprostiti ćutanje o Jasenovcu? Kako imati razumevanja za to što ni u najintimnijim mislima na margini neke lične hartije nisu progovorili o genocidu u NDH ili ga bar tim imenom nazvali, kad već nisu iskazali volju da uzimajući u obzir sve te nevine žrtve utiču i na drugačiji položaj srpskog naroda u jugoslovenskoj federaciji?
Sva ova pitanja, iz jednog i drugog ugla, govore nam da je nemoguće da sve događaje i ličnosti iz istorijom ključalog srpskog 20. veka, sagledavamo jednostrano i ocenjujemo prostom, hladnom rečenicom. I da je uloga istoričara kao medijatora u svojevrsnom unutrašnjem dijalogu koji uporno izostaje – nezaobilazna i nezamenljiva.
"Sve je jadno u građanskim ratovima, ali ništa nije jadnije nego sama pobeda", utvrdio je odavno Ciceron, jedan od najvećih umova civilizacije koju je utemeljio Rim. Četnici, monarhisti i srpska nacionalna ideja poraženi su u građanskom ratu 1945. godine. Bez obzira što je njihov otpor potrajao i godinama nakon rata, i što su na novim krivinama istorije neke njihove ideje i reafirmisane, momenat resetovanja nikada nije došao. Ali i komunisti su svoj rat izgubili, i to onda kada su sve njihove ideje pale na ispitu iz istorije. Dva temelja na kojima je taj sistem počivao, samoupravljanje i bratstvo-jedinstvo, prosto su se s vremenom iskrunili i pokazali kao nefunkcionalni. A onda je usledila 1991. raspad te države u moru krvi.
"Mi smo odbacili sistem za koji su se naši roditelji borili", tako je nedavno Krcunov sin sažeo utisak "dece komunizma". I on i brat i sestra iselili su se i karijeru su ostvarili u Americi, isto kao i unuci Draže Markovića, Jove Kapičića… Dakle, u srcu imperije protiv čijih su se ideala borili njihovi očevi i dedovi. To je i posebna dimenzija poraza jugoslovenskih i srpskih komunista.
"Srbija je velika tajna; ne zna dan šta noć kuva, niti noć šta zora rađa", zapisala je pesnikinja 1941, stihove koji su postali večito aktuelni. Danas će onaj koji putuje Srbijom u selu Karan kod Užica zastati pored veličanstvene Bele crkve karanske. Odmah naspram nje, samo preko ulice, ugledaće i starinsku česmu, koju je podigao čovek s prezimenom Penezić: bio je to Krcunov otac.
Ako isti putnik krene niz Moravu, u Velikoj Drenovi naći će zavičaj dvojice Krcunovih savremenika, patrijarha srpskog Germana i pisca (kasnije i predsednika) Dobrice Ćosića. I njihove kuće nalaze se u istoj ulici, jedna naspram druge, na svega pedesetak metara udaljenosti. A u Šopiću kod Lazarevca, selu gde je Krcun izgubio život pod nedovoljno rasvetljenim okolnostima 1964, nalazi se, samo nekoliko kilometara dalje, i spomenik funkcionerima SPO-a, ubijenih u atentatu 1999. godine.
Istorija je udesila da se naši antipodi i tako silne protivrečnosti nalaze jedni uz druge. Nekada ulice koji ih dele deluju kao provalije ili neprolazne međe. A nekada ih je, tražeći da vidimo i čujemo drugog, i vrlo jednostavno preći. Jer su sve to samo sokaci naše Srbije, jedne i nedeljive.