Republika Srpska i "nikad više 1941"

Republika Srpska nastala je 1992. u vrlo specifičnim istorijskim okolnostima, ali sa glavnim istorijskim motivom koji se može sažeti u tri-četiri reči: nikad više '41. Otiđite u Prijedor, Dubicu, Oštru Luku i Krupu na Uni, i isto tako u Gacko, Nevesinje, Berkoviće, u Vlasenicu ili Rogaticu, porazgovarajte sa bilo kojim savremenikom na pijaci ili u kafani i doći ćete upravo do tog zaključka: srpski narod se samoorganizovao i krenuo u borbu za izgradnju sopstvene državnosti ne bi li sprečio da mu se ponovi Jasenovac i genocid koji je generacija njegovih otaca preživela u Drugom svetskom ratu i NDH.

U interpretacijama uticajnih istoričara i publicista koji stvaraju sliku o srpskom narodu na Zapadu, poput Noela Malkolma i Tima Džude, srpski samoodbrambeni refleks iz 1992. tumači se bez osvrta na istorijski kontekst, ili pak uz njegovo negiranje. Srpsko-muslimanski, ili srpsko-hrvatski konflikt u Bosni po njima nastaje 1992, a u Srebrenici u julu 1995. Kada pak pominju motiv "nikad više 1941." kod Srba, to vide kao ideološku konstrukciju Radovana Karadžića i srpskog rukovodstva početkom 1990-ih, u cilju legitimizovanja njihovih ratnih ciljeva i "etničkog čišćenja" koje će počiniti. Istina je sasvim drugačija od zlonamernih i površnih posmatranja i vidljiva je već kroz uvid u sećanja svih stvaralaca Srpske – od državnika do vojnika iz rovova.

Pogled s visine

Impuls za samoodbranu došao je "odozdo", iz naroda koji je neretko bio posmatran s podozrenjem u drugim delovima srpstva; koji je i 1980-ih nazivan Bosancima i po osobinama viđen srodnijim Muji i Hasi nego što je bio smatran za svoju braću. "Našu braću preko Drine gledali smo sa visine, kao da nismo ista krv, kao da nismo isto ime", lepo podsećaju BS-ovci u pesmi koja je ispisana za 30-godišnjicu Republike Srpske. Pokazalo se, ipak, da je taj deo srpstva bio vitalniji i dužeg pamćenja, reklo bi se dorastao istorijskom trenutku iz 1992. godine.

Komunistička politika sećanja, zasnovana na ideologiji bratstva i jedinstva, posle Titove smrti pokazivala je znake kolapsa. I do tada, srpski narod u Hrvatskoj i BiH na neki način je prkosio zvaničnim narativima: četiri decenije učili su jednu istu zvaničnu istoriju u školi o ideološkim dimenzijama zločina i genocida u NDH 1941‒1945. (koji nikada nije nazvan tim imenom), dok su unutar svoja četiri zida mogli da čuju drugačiju verziju događaja, koji su ih upućivali na zaključak da su za zulume nad njihovim precima presudni bili verski i nacionalni razlozi. Nije sporno da li se u socijalističkoj Jugoslaviji pisalo o NDH i Jasenovcu, već kako se pisalo o njima. Ko u to ne veruje, neka se zapita zašto smo tek pre nekoliko godina saznali za masovno stratište Srba na Drini kod Starog Broda. Ili da li smo pre kraja 1980-ih čuli za mesta poput Prebilovaca (Čapljina) i Donje Dubice (Odžak) koja su u hrvatskom genocidu izgubila i do 80 odsto predratnog stanovništva? Ili, još bolje, znamo li danas za Čavaš kod Trebinja ili Golinjevo kraj Livna, koji su 1941. bezmalo ostali bez stanovnika?

U mikrosredinama, ipak, ovi zločini ostajali su u trajnom pamćenju uprkos ideološkim pritiscima. Lične priče su se sa popuštanjem partijskih stega prosto izlile iz sfere privatnog u javno – i u najvažnijim književnim delima srpskih pisaca iz BiH i Hrvatske iz 1980-ih počelo je da se javno ukazuje na ono što je decenijama bilo prećutkivano. U romanu Anatema, Vojislav Lubarda je 1981. progovorio o genocidnim zločinima ustaša u istočnoj Bosni; iduće godine izbile su čitave afere oko drame Golubnjača Jovana Radulovića i knjige Nož Vuka Draškovića koje su tematizovale masovno umorstvo Srba u jamama. Jeromonah, potonji vladika Atanasije Jeftić, u nesvakidašnjem hodočašću kroz srpska stratišta Od Kosova do Jadovna, 1983. piše o posmrtnim ostacima Srba u Savi kraj Jasenovca kao o „svetim moštima pravednika“.

Pisci i pesnici nisu stvarali nov sloj sećanja na genocid u NDH, samo su prenosili narodni impuls. To je izuzetno važno za hronologiju događaja: sećanje je već živelo u narodu, pa se obznanilo i oblikovalo u delu javnosti (književnost i umetnost, crkva), da bi tek onda bilo preneto u sferu politike.

Ključni događaji koji su diktirali dinamiku daljeg konstituisanja srpskog naroda u Bosni i Hercegovini 1990. ticali su se pre svega političke klime u Hrvatskoj, koja se ubrzano prenosila i na delove BiH. Prekretnica je definitivno bila pobeda HDZ-a na višestranačkim izborima u Hrvatskoj, nakon čega je započela rehabilitacija NDH u javnosti i obnova ustaške ikonografije (poigravanje sa prvim crvenim/belim poljem šahovnice, uvođenje pozdrava "za dom spremni", javno isticanje slika Ante Pavelića i ispisivanje slova "U" u srpskim sredinama i s tim u vezi maksimalno narastanje međunacionalnih tenzija). Ustavne promene koje su se dogodile iste godine Srbima su slutile na prve diskriminacione zakone iz 1941, pa je usledila reakcija kroz njihovo ubrzano političko konstituisanje na velikom narodnom saboru, koji se održao ni manje ni više nego u Srbu 25. jula 1990, na mestu gde je zvanično počeo ustanak Srba u NDH i pobuna protiv fašizma pola veka ranije, bezmalo u isti dan. Simbolika iz Drugog svetskog rata bila je tu, prisutna na obe strane; nedugo zatim započeo je i otvoreni teror nad srpskim narodom širom hrvatskih gradova koji je govorio da se zlokobna 1941. vraća u punoj meri.

Čojstvo i junaštvo

Započelo je najpre okupljanje oko Srpske pravoslavne crkve i Prosvjete, a od jula 1990. i oko Srpske demokratske stranke (poslednje organizovane nacionalne stranke u BiH). Zatim je usledilo političko oslobađanje i homogenizacija, kroz ekshumaciju žrtava ustaškog terora iz jama, njihovo sahranjivanje i vraćanje dostojanstva. U politički osetljivim trenucima, poruke srpskog vođstva često su bile pomirljive. Patrijarh srpski Pavle u Prebilovcima je govorio o značaju junaštva, ali ništa manje ni čojstva: "Nismo mi, kažem i ponavljam, ovce za klanje, pa kolji i bacaj nas u jame. Kad je puška, puška ti je, puška mi je, pa kome Bog i sreća. Ali da mi goloruke ljude, zato što su bili rođeni i niko ih nije pit'o, 'oće se roditi kao Srbi ili kao Hrvati, ili kao Turci, ili kao Nemci… Niti imamo krivice zato što smo rođeni u ovom narodu, niti zasluge. Ali, da li ćemo postupati kao ljudi ili kao neljudi, to zavisi od nas i to Bog od nas očekuje. E, da uvek budemo ljudi, nikada neljudi."

Ništa manje od njega o potrebi zaštite građana BiH druge nacionalnosti govorila je na sličnom skupu u Livnu i Biljana Plavšić: "Duhovi tih stradalnika čuvaju danas pravdu u našem pamćenju, drže nas budnim da ne dozvolimo da se njihova sudbina njihovim preživjelim i njihovim potomcima ponovi. Ali opominju nas ti naši mrtvi i na to da mi Srbi nikad i nikome ne učinimo ono što su hrvatske ustaše nama učinile."

Međutim, sledeći primer Hrvatske, muslimansko-hrvatska koalicija u skupštini Bosne i Hercegovine donela je 15. oktobra 1991. memorandum o suverenosti. Na terenu, intenziviralo se stvaranje paradržavnih i paramilitarnih organizacija. To je bio novi korak ka nezavisnosti ove republike, ali i znak njene suštinske nefunkcionalnosti i produbljavanja političke krize. Zbog nemogućnosti da nadalje brane ustavom zagarantovana konstitutivna prava svog naroda, srpski poslanici su se izdvojili iz ovog tela i 24. oktobra formirali Skupštinu srpskog naroda u BiH. Ova skupština je 9-10. novembra uspešno organizovala plebiscit kojim je srpski narod gotovo jednodušno izrazio volju za ostankom BiH u okviru Jugoslavije. Pošto ovi rezultati nisu uvaženi od zvaničnog Sarajeva, ali i da bi se predupredio predstojeći muslimansko-hrvatski referendum i međunarodno priznanje nezavisnosti, Skupština srpskog naroda u BiH je najpre inicirala stvaranje srpskih autonomnih oblasti (SAO) širom zemlje, a onda 9. januara 1992. proglasila Republiku srpskog naroda u BiH, koja je ubrzo preimenovana u Srpsku republiku BiH – i naposletku septembra 1992. u Republiku Srpsku. U februaru 1992. nastajuća Republika dobila je i svoj ustav.

Sopstveno dvorište

Svi osnivački dokumenti Republike srpske sadržali su u većoj ili manjoj meri i ideju koju smo označili kao "nikad više 1941.". Treba samo videti šta piše u deklaraciji usvojenoj na konstitutivnoj sednici Skupštine srpskog naroda u BiH, pa shvatiti istorijsku pozadinu samoorganizovanja: "Postojeći ustavno-pravni poredak je uveliko narušen u Jugoslaviji i u Bosni i Hercegovini. Već dugo traje zavjera da se srpski narod, kao konstitutivni narod u Bosni i Hercegovini, svede na nacionalnu manjinu. Pošto je srpski narod poučen tragičnim iskustvima u ovom vijeku, pogotovo genocidom izvršenim nad njim, pošto prijeti opasnost od novih i sličnih događaja, ustanovljena je Skupština srpskog naroda u Bosni i Hercegovini."

Dodatno, želja da se nipošto ne dozvoli ponavljanje tragičnih događaja iz 1941, značila je i obnavljanje sabornosti i nacionalnog jedinstva, uz odbacivanje svih ranijih ideoloških podela.

Stvaranje Republike Srpske na današnji dan 1992. predstavljalo je jedan okvir, postavljanje plota kojim srpski narod želi da ogradi sopstveno dvorište i da u njemu živi slobodno, svoj na svome. Da mu iz Sarajeva ili međunarodnih institucija više ne određuju direktivom kakvu će istoriju učiti i koju će pesmu pevati uz gusle. Da mu niko sa strane ne vrši trijažu nacionalnih heroja i ne govori ko se sme, a ko ne sme oslikati na muralima. Da može da slobodno proslavlja svoje praznike, koji nikog ne vređaju, ide u crkvu, piše ćirilicom i da može da razvije trobojnicu sa ocilima, a da to ne izazove nekoga, kao na Baš-čaršiji 1992, da mu potom puca u svatove. Da, naposletku, onima koji ga nazivaju koljačem, agresorom, zločincem i genocidašem – prepusti da isto tako uredi svoju baštu i da i on u njoj živi slobodno i nezavisno od suseda kog prezire.

Uz sve teritorijalne gubitke u ratu i posle rata, uz činjenicu da njen status nije konačno određen i uz sva ograničenja i slabosti danas, Republika Srpska je ipak uspela da uspostavi taj okvir. Po površini i stanovništvu veća od stotinak država na svetu, čak i od nekih američkih, ona danas ima široku samostalnost, uz obavljanje izvršne, sudske i zakonodavne vlasti. Za razliku od Srba iz Republike Srpske Krajine, Srpska nije doživela "Oluju" i oduprla se moćnim muslimansko-hrvatskim ofanzivama iza kojih je stajala politička, ekonomska i vojna pomoć čitavog Zapada. Za razliku od Makedonije i Crne Gore, u njoj srpski identitet u vreme komunizma nije istopljen, niti je moguće izvršiti asimilaciju Srba. I za razliku od Federacije BiH i Kosova i Metohije, Srbi iz Srpske slobodno mogu da odu po badnjak i proslave svoje praznike, bez da strahuju da će ih neko tući ili da će im pucati na decu.

I zato i danas treba slaviti Republiku Srpsku i njen dan Republike – 9. januar, kao jedan od najvažnijih nacionalnih praznika čitavog srpskog naroda. Bacite pogled na žitije njenog zaštitnika, Svetog arhiđakona Stefana, koji je zbog širenja istine bio klevetan, gonjen i kamenovan, i kome nisu ubili dušu i onda kada mu je klonulo telo. Njegova sudbina kao da je i sudbina svog naroda Srpske.