Smederevska Palanka. Nekada jedan od industrijskih centara Srbije. Ulica koja nosi naziv po Jozefu Š. (ne navodimo celo prezime jer smatramo da se radi o jednoj sasvim nepotrebnoj ratnoj legendi) vodi od pruge Beograd-Niš do puta za Veliku Planu. I sa leve i sa desne strane te ulice nalaze se vojni objekti, u okviru kojih će se sa leve strane uočiti ostaci tenkova i artiljerijskog naoružanja vojske Jugoslavije. Sa desne strane pak, idući od Palanke, malo je uvučen i spomenik streljanim partizanima 1941. godine. Uz njih, nešto skorije, upisano je i ime Jozefa Š.
I u obližnjem Smederevu, u naselju gde su se 1944. vodile žestoke borbe između Crvene armije i Nemaca, nalazi se ulica Jozefa Š. Ima je u još nekoliko gradova, ali najveću počast ova istorijska ličnost nalazi u Šumadiji. U selu kraj Gornjeg Milanovca podignut mu je spomenik. Nadomak Kragujevca, njegov lik nalazi se na mozaiku jednog pravoslavnog hrama, kako drži krst u ruci, u masi streljanih srpskih talaca i dece.
Ko je onda bio Jozef Š. i zašto je značajan za nas?
Krenimo od momenta nastanka legende. Leto i jesen 1941. bili su vreme kada je Srbijom plamteo oružani ustanak protiv nemačkog okupatora, i gde su stvorene jedinstvene slobodne zone u Evropi. Saradnjom tada još nezakrvljenih četnika i partizana oslobođena je teritorija od 15.000 km2 i koja je obuhvatila naselja sa više od 1.000.000 stanovnika. Dalje, ona se nadovezivala na srpske pokrajine u Bosni i na gotovo čitavu Crnu Goru – i to u trenutku kada je Hitlerovo carstvo delovalo kao nerazrušivo. Ipak, od kraja septembra nemačke okupacione vlasti propisale su upravo zbog toga u Srbiji čuvenu odmazdu ''sto za jednog'', koja će takođe biti jedinstvena u Evropi. Zbog poginule šačice nemačkih vojnika, u prah i pepeo pretvarana su čitava sela u Mačvi i Podrinju, a zatim i u Šumadiji, oko Ibra… Do kraja 1941. u tim odmazdama bilo je ubijeno više od 20.000 civila u Srbiji, a u narednim mesecima, uključiv i istočnu Bosnu, stravični bilans smrti je udvostručen.
Nemačke odmazde uzdrmale su ustanički val. U nekim jedinicama dolazilo je i do kolebanja, rasprava oko daljih ciljeva borbe, čak i dezertiranja. Prevagu je počela da odnosi i defanzivna strategija Draže Mihailovića – i komunističko rukovodstvo u Užicu dalo se u snažan propagandni rat. Putem biltena i letaka širile su se partijske direktive i prenosile ratne vesti koje je trebalo da podignu moral pokolebanim borcima. Prvo su lažirane vesti sa Istočnog fronta; partizanski komesar sa Jastrepca Dobrica Ćosić posle mnogo godina je u svojim memoarskim zapisima otkrio kako je izmišljao pobede Crvene armije i udesetostručavao broj uništenih nemačkih tenkova.
''Patio sam zbog tih obmana i mučio se da verujem u svoju laž. Veru u pobedu smatrao sam svojom dužnošću'', zapisaće Ćosić.
Zatim se krenulo u preuveličavanje rezultata sopstvene borbe. Pisalo se o velikim porazima Nemaca, njihovim presečenim linijama komunikacije i sabijanjem u svega nekoliko gradova, o stotinama ubijenih, a uz to i o rasulu među glavnim konkurentima u građanskom ratu – četnicima. U ovoj vrsti rata prednjačio je partijski list "Borba".
U jednom od propagandnih tekstova iz oktobra 1941, pojavio se i napis o neimenovanom nemačkom vojniku, koji je žrtvovao svoj život ne želeći da strelja zarobljene partizane u Smederevskoj Palanci. Streljanje partizana u Palanci jeste zabeleženo, ali ne i nemačkog vojnika koji im je pridružen – niti o tome ima zapisa u izvorima, niti je neko od savremenika video i zapamtio tako upečatljiv i nesvakidašnji događaj. Ali motiv partizanskog agitpropa je, analiziran sa ove vremenske distance, bio dvojak i svrsishodan: ukazivalo se na nejedinstvo i kolaps snaga Vermahta, a s druge strane i na moguću klasnu solidarnost nemačkih i jugoslovenskih proletera, u koje je KPJ stvarno verovala u prvim mesecima borbe. Ipak, obe varijante su u to vreme bile daleko od istine.
No ideja o čoveku koji odbija da puca u nedužnog čoveka prevazilazila je ideološki rat i, zasnovana na idejama u pobedu iskonskog dobra, nastavila da živi i posle rata. U jugoslovenskom filmu Krvava bajka iz 1969, u kom su ekranizovani tragični događaji iz Kragujevca oktobra 1941, na filmskom platnu pojavio se kao epizodna uloga, a opet vrlo značajan lik, nemački vojnik Peter, koji po cenu sopstvenog stradanja odbija da učestvuje u streljanju đaka u Šumaricama. Očigledno, talentovani ali partijski izuzetno angažovani Tori Janković nalazio je inspiraciju, možda čak i instrukciju, iz događaja opisanog u partizanskom ratnom glasilu. S tom razlikom da lokacija više nije bila vezana za Smederevsku Palanku već za Kragujevac, a čin egzekucije nije se nadalje vezivao za zarobljene partizane, već za civile i đake. U društvu koje je istorijsku svest o Drugom svetskom ratu najviše sticalo kroz delovanje partizanskog filma, rođena je legenda o dobrom nemačkom vojniku.
Krajem 1960-ih i 1970-ih nemačka i jugoslovenska štampa često je pisala o ovom događaju. Stotine objavljenih članaka u najuglednijim listovima vodili su i ka identifikaciji neznanog junaka.
Nađen je u liku Jozefa Š. nemački vojnik, po sećanju bližnjih nežna i umetnička duša, zaista je poginuo nedaleko od Palanke kao vojnik 714. divizije, baš u vreme kada su tamo streljani i partizani. Iako je porodici ranije bilo javljeno da je Jozef poginuo u borbi sa ''srpskim bandama'', i to prilično precizno (''metak mu je prostrelio levo plućno krilo''), tri decenije kasnije posumnjalo se da je taj izveštaj možda bio lažan. I da je junak ove priče možda zaista stradao u skladu sa etičkim principima koji se u zemlji u kojoj je vojevao prepoznaju kao svetli primeri čojstva i junaštva.
Usledila je opsežna istraga, u kojoj su nemački organi ispitivali desetine preživelih Jozefovih saboraca iz vremena službovanja u Jugoslaviji. Svi oni koji su sa njim živeli – skupa spavali, jeli i borili se – govorili su 1960-ih da nisu videli ni zapamtili ni približno sličan detalj o smrti nemačkog vojnika. Naprotiv, svi oni, od bivših starešina, do vojnog lekara i sveštenika, potvrđivali su, nezavisno jedan od drugoga, da je Jozef Š. poginuo u borbi sa partizanima na Carigradskom drumu, dan pre streljanja u Smederevskoj Palanci, kao jedan od prvih vojnika Vermahta palih u gušenju ustanka u Srbiji, a na način kako je to i bilo javljeno njegovoj porodici. No, slučaj je privremeno zataškan. Nemačkoj je ova legenda došla kao poručena za rehabilitaciju Vermahta i isporučivanje krivice za ratne zločine isključivo na adresu SS jedinica. Zato je i nadalje promovisana u medijima.
U Jugoslaviji je legenda o Jozefu Š. nadalje razvijana, uz pronalazak navodnih svedoka i fotografija što govore o njegovoj smrti, skupa sa partizanima. Čak mu je i ime dopisano na spomenik streljanima, sa kojeg je ranije iz razumnih razloga izostalo. I tu su mnogi nalazili svoj račun: od lokalnih rukovodilaca koji su očekivali da Palanka postane turističko mesto, do samog Josipa Broza koji je, upućen u legendu, dao direktivu da se ona razvija, svestan da će mu ona poslužiti i kao zgodna spona sa režimom Vilija Branta… Neki svesno, a neki svesno, prepuštaće se matici koju je nosila zavodljiva legenda o Jozefu Š. Pisac Aleksandar Tišma, ponesen ovim slučajem kao književnim motivom, zaključiće: ''Jozef Šulc je bio bezmalo svetac.''
Trebalo je da prođu decenije i da se čitava politička paradigma promeni, pa da nemački novinar Mihael Martens izvrši temeljno istraživanje arhiva i suočavanje svedoka – i tada srpskoj javnosti kroz knjigu U potrazi za junakom prenese ono što je u Nemačkoj bilo jasno pedeset godina pre: da Jozef Š. jeste postojao, ali da nije bio heroj i nije odbio da strelja uhapšene Srbe.
Martensov zaključak bio je jasan, da se radi o politički konstruisanom mitu koji je došao, kako je on primetio, kao rezultat ''jugoslovensko-nemačke koprodukcije''. Ono što je posebno značajno je i da je nemački novinar ovu legendu stavio u kontekst, navodeći i paralele sa (takođe dekonstruisanim) mitovima o "dobrom nemačkom vojniku" iz Grčke i iz Poljske.
Međutim, kada je promovisan novi pogled na istorijsku ulogu Jozefa Š. građani Smederevske Palanke nisu blagonaklono gledali na knjigu koja ruši jedan mit. Neki su čak govorili da iznete činjenice možda i jesu na mestu, ali da oni ne žele da veruju da među Nemcima nije bilo takvog vojnika. Tačnije, da ne žele da veruju da i u apsolutnom zlu, među okupatorima koji streljaju đake u Kragujevcu, ne postoji i zrno dobrote i čovečnosti, odlučno da se tom zlu suprotstavi. Taj osećaj će na hartiju preneti Ivan Ivanji: "Priznajem da mi je žao što je autor knjige o potrazi za herojem poništio legendu, jer nije našao heroja. To je možda tužno. Zar heroja nema?".
Situacija je slična i danas, pa se uprkos istorijskim saznanjima ne menja ni naziv ulica nazvanih po Jozefu Š. po varošima, niti mozaik na srpskoj crkvi.
Ovako uporno verovanje u dobro većine Srba, posle svih iskustava u 20. veku, možda jeste pomalo naivno, ali je i dirljivo. Ono govori i o etosu jednog naroda. Pogotovo važnost dobija kada imamo u vidu da se radi o veri u dobro koje dolazi od Nemaca.
Kada je pošao u rat protiv Srba 1941, general Franc Beme je svoje potčinjene ohrabrivao da iskorene čitavu jednu "devijantnu kulturu". "Srbe treba baciti na kolena", reći će pola veka kasnije Klaus Kinkel, što će biti samo jedna u moru sličnih izjava nemačkih zvaničnika 1990-ih. Rasističke i huškačke izjave sada se umnožavaju na račun Rusa.
Ostaje otvoreno pitanje da li ćemo u Nemačkoj (na Zapadu) sada čuti išta novo?