Evroazijski "Branioci Vere" (3)
Umesto "branioca Vere" (Defender of the Faith), opaža londonski Spektejtor uoči krunisanja britanskog monarha, kralj Čarls Treći proglasio se za "branioca vere" (defender of faith) još 1994. godine. Dakle, ne ekskluzivno hrišćanske vere, nego svake vere. Ovo bismo mogli da tumačimo kao krupan i hvale vredan "iskorak" za britansku istoriju, čija je Kruna 1534. započela progon katolika, samo da bi potvrdila svoju "suprematiju" nad Rimom.
U istom Spektejtorovom tekstu, citiraju se reči jednog od najdovitljivijih apologeta britanskog imperijalizma, istoričara Džona Roberta Silija: "Britanci su bez pameti osvojili i naselili polovinu planete". I tako "bez pameti", zaključuje Spektejtor, Britanci su stvorili "najuspešniji model multikonfesionalne demokratije u svetu". Insistiranje na ekskluzivnom pravu britanske Krune 1534, zamenjeno je, posle imperijalnog iskustva koje Sili slavi, inkluzivnim modelom "multikonfesionalne demokratije".
Ako promišljamo evroazijsko iskustvo, legitimno je postaviti pitanje da li je "multikonfesionalnost" može postojati i kad nije uokvirena demokratijom. Sirija i Britanija odskora imaju jednu neverovatnu sličnost: u obe države su hrišćani manjina, s tom razlikom što su u većinski muslimanskoj Siriji crkve pune i pod zaštitom zvaničnog Damaska, čijim je predstavnicima prethodnih dana neprestano u zapadnim medijima ponavljano kako nisu dobrodošli na ceremoniju krunisanja Čarlsa Trećeg, suverena "najuspešnije multikonfesionalne demokratije u svetu".
Uprkos utisku koji se može steći iz zapadnih medija, čini se da su vlasti u Damasku svesne istorijske odgovornosti pred čovečanstvom, pa pružajući utočište i zaštitu sirijskim hrišćanima čuvaju jednu od najstarijih i najdugovečnijih hrišćanskih zajednica na svetu.
Hrišćanski "zakon zemalja"
U prethodnom tekstu, bavili smo se Aleksandrovom Evroazijom, koja se kao politička celina raspala ubrzo po njegovoj smrti (323. godine pre Hrista), ali je Aleksandrovo nasleđe nastavilo da živi kroz dvadesetak gradova koje je osnovao duž "puta svile" i helenizam. Rimljani će tim putevima primati religijske kultove sa Istoka, kao što je kult boginje Kibele, svečano prenet u Rim iz Male Azije pred kraj Drugog punskog rata (krajem 3. veka pre Hrista). U suprotnom smeru će takođe kolati ideje i uticaji, pa će u vreme baktrijskih grčkih kraljeva, u 2. veku pre Hrista, u prestonici današnjeg Avganistana nići autentična helenska skulptorska škola.
U tom svetu tesno povezanom mrežom puteva i bogaza od Atlantika do Himalaja, rodila se nova vera u rimskoj provinciji Judeji, za vreme vladavine rimskog princepsa Tiberija (14-37. godine posle Hristovog rođenja). Ubistvo Bogočoveka i njegov vaskrs zapaliće plamen nove vere koja će postepeno osvojiti Evroaziju. Hrišćanska sloboda u odnosu na predodređenje sudbine homerskog i vavilonskog čoveka i pobeda nad smrću uzdrmaće svet i shvatanja naroda Evroazije iz temelja.
Danas hrišćanstvo vezujemo za grčko-slovensko pravoslavlje, te rimokatoličanstvo i protestantizam zapadne hemisfere, ali jezik prvih hrišćana bio je aramejski, dok je u Rimu hrišćanstvo decenijama tretirano kao jevrejska sekta. Štaviše, sa istim žarom sa kojim su u trećem veku pre Hrista gonili sledbenike Dionisa, Rimljani su gonili hrišćane. Carstvo Rimljana, inače sklono religijskom sinkretizmu, sa podozrenjem je gledalo na kultove i religije koji bi podrivali njihov "nepisani ustav" – mos maiorum, predačke običaje.
Dok su hrišćani u Rimu bili pod pritiskom progona i javnih pogubljenja, Edesa u Mesopotamiji, ili Urhaj, kako su ga Sirijci nazivali, bila je dom Vardesanu (154-222), jednom od ranohrišćanskih filozofa, istoričara i astronoma. Ova prestonica kraljevstva Ozroene bila je na tromeđi svetova (jermenskog, iranskog i rimskog), nakratko uključena u rimski svet za vreme cara-filozofa Marka Aurelija u drugom veku, da bi potom balansirajući između Sasanida i Rima stekla nezavisnost.
Hrišćanin Vardesan, dvorski plemić Edese, bio je strelac vešt kao Parćanin, ali je po svom obrazovanju i duhu bio Grk. Kad piše traktat o razlici između određenosti sudbine položajem zvezda i hrišćanskoj slobodi volje, on započinje kao pravi platoničar dijalogom između Šemašgrama i Avide. Pored helenske učenosti i navika persijskog plemstva, Vardesana je odlikovao sirijski jezik kojim je pisao, budući jezik Crkve Istoka. I najbitnije, on je bio avangarda jedne nove evroazijske zajednice - zajednice hrišćana.
U svojoj Knjizi zakona zemalja, Vardesan opisuje čitav pojas običaja i kultura, od poliandrije kod Brita do kušitskih gospodara konja Buhare i Samarkanda. U svakom od tih mesta, kaže Vardesan, hrišćani žive po Hristovom zakonu: "Na kom god mestu da se zateknu, zakoni tog mesta ne mogu ih primorati da se odreknu zakona Mesijinog". Čitav splet različitih kultura na evroazijskoj ploči objedinjen je sada i hrišćanstvom zajednica koje su, još uvek, oaze. U njima se živi prema specifičnim zakonima, bez obzira da li su u Masiliji u Galiji ili Ktesifonu u Persiji. Kada se Mesijin zakon sudari sa carskim ili šahovim, dolazi do progona. Ali progoni će uskoro morati da prestanu, jer je nova realnost izranjala. Evroazija je postajala hrišćanska.
Dva oka u glavi
"Bog je uredio da ceo svet od početka treba da obasjavaju dva oka – Rimljani i Persijanci", piše Teofilak Simokata, sekretar romejskog cara Iraklija (610-641). Suočeni sa činjenicom da su hrišćanske zajednice sve brojnije i da je hrišćanski pokret nemoguće zaustaviti, vladari ova dva carstva odlučili su da novu veru prihvate i upodobe svojoj vlasti. Konstantin Veliki je najpre sa savladarem Licinijem izdao Milanski edikt 313. godine kojim je progon hrišćana obustavljen, a na dvadesetu godišnjicu vladavine, Konstantin je sazvao u proleće i leto 325. godine sabor hrišćanskih episkopa u Nikeji u Bitiniji. Trebalo je razrešiti pitanje famozne Arijeve jeresi i melitijanstva, šizmatičke sekte koja je imala drugačiji odnos prema onima koji su tokom progona hrišćana poklekli i odrekli se vere, kao i pitanje datuma proslavljanja Uskrsa.
Konstantinovi motivi da sazove sabor bili su pre političke prirode, nego teološke. Rascep i sukobi među brojnim hrišćanima bili su pretnja po stabilnost Carstva, i u tom smislu je Sabor bio uspešan – utvrđena je formula izjave vere koja do danas važi u pravoslavnim crkvama – nikejski Simvol vere. Povrh toga, Konstatnin je želeo da se afirmiše kao pokrovitelj hrišćanstva, pa je organizovao gozbu povodom dvadesete godišnjice svoje vladavine (verovatno 25. jula 325), gde je okupio i ugostio sve episkope iz Evrope, prednje Azije i severne Afrike, i pozvao ih na "slogu i jedinstvo, trpeljivost i velikodušnost prema ljudskim slabostima".
No, nisu se samo rimski carevi borili za prestižnu ulogu zaštitnika hrišćanske vere. Episkopi iz Persije su organizovali svoje sabore 210, 420. i 424. godine. Zapisi sa tih sabora su nepouzdani jer odražavaju duh kasnijih teoloških rasprava i sukoba, ali pouzdano se može govoriti o imenovanju seleučko-ktesifonskih arhiepiskopa za poglavare crkve Istoka, odnosno Persije. Pored toga, prihvaćen je Nikejski simvol vere, ali se istovremeno javilo nastojanje da se reši pitanje dvostruke hijerarhije u mestima gde su se sukobljavale dve crkve – rimska i persijska. Cilj persijskog monarha je bio da odvoji hrišćane svog carstva od zapadnog uticaja, pa jedan od izvora šaha opisuje kao "pobedničkog kralja na kog se crkva oslanja za mir".
U ovim procesima hrisitijanizacije Rima i Persije, koji su su jedan drugom nalik odrazima u ogledalu, vidimo objedinjavanje evroazijskog prostora jednim istim duhom hrišćanske vere. Teološki sukobi će u budućnosti učiniti ove dve crkve različitim. Najpre je za vreme vladavine šaha Vahrama Petog (421-438) došlo do novog talasa progona persijskih hrišćana, pošto se ovaj oslonio na zoroastrejsku crkvu, koja je sve vreme bila uticajna i uživala zvaničnu podršku persijskog šaha, bez obzira na promenljivi odnos prema hrišćanima. Zato je za vreme Vahrama došlo do sukoba sa Rimskim carstvom (koje se u evrocentičnoj nauci naziva Vizantijom).
Pored politički motivisanih sukoba, bilo je i teoloških sukoba Rimljana sa Sasanidima u Persiji, pošto su od sabora u Bejt-Lapatu, odnosno Gundešapuru u Suzijani, Persijanci prihvatili nestorijanstvo, sektu koja u Hristu ne vidi samo dve prirode, nego i dve ličnosti, a koje je prethodno zabranjena u Rimu.
Ali pored niza velikih ratova, neretko u ime vere, između Rima i Persije, bilo je primera bliske saradnje ova dva carstva. Jedan od primera jeste izgradnja velikog Gorganskog zida između Crnog i Kaspijskog mora. Dug dve stotine kilometara i ojačan rimsko-persijskim posadama raspoređenim duž tridesetak tvrđava, on je predstavljao nastojanje da se svet, koji je Vardesan video kao jedinstveni ohristovljeni pojas od Atlantika do Himalaja, zaštiti od "varvara" (ovde reč "varvarin" znači nomad, za razliku od helenizovanog sveta Aleksandra Velikog) iz stepa.
Na prvi pogled vreme verskih isključivosti, fanatizama i krvavih progona, ovo je ujedno bilo vreme sažimanja kultura, političke saradnje između dva najmoćnija carstva Evroazije i verskog objedinjavanja kakvo neće biti viđeno sve do mnogo krvavijih pokrštavanja od strane katoličke i protestantske crkve u kolonijama u moderno vreme.
Zaboravljeni Istok
Jedan hrišćanski misionar u Kini pisao je da hrišćanstvo nikako nije u suprotnosti sa onim što mesno stanovništvo veruje. "Sve bude lebde i preobražavaju se upravo zahvaljujući ovom vetru", odnosno Svetom Duhu. Hrišćanstvo jeste budizam, verovao je navedeni hrišćanski misionar. Rezultat toga je bio da je 635. godine kineski car doneo svoj "milanski edikt", kojim je zabranjen progon hrišćana.
Kašgar, nadomak Kine, imao je svoju arhiepiskopiju vekovima pre Skandinavije, istočne Evrope ili Britanije. Merv, Gundešapur, Tirkit, Basra, Mosul imali su svoje hrišćanske zajednice, neke od njih blagoslovene sedištem velikodostojnika iz hrišćanske hijerarhije. Jedan putnik koji je sredinom šestog veka posetio Šri Lanku, zatekao je tamo brojnu zajednicu hrišćana iz Persije.
Sveti Bonifacije koji je 723. godine posekao sveti hrast u Gizmaru, naišao je na isti otpor na koji je naišao nestorijanski episkop Mar Šubhal-Išo iz Persije u misiji na Kavkazu. Skoro istovremeno, ova dvojica hrišćanskih misionara dolaze do sličnog rešenja. Bonifacije iz Engleske naručuje primerke Biblije "ispisane zlatnim slovima kako bi poštovanje Svetog pisma moglo da se utisne u plotske umove neznabožaca". Mar Šubhal-Išo razmišlja kako da zadivi vernike, pa je među njih išao u "velikom sjaju, jer varvarski narodi treba da vide i malo svetske pompe i parade da ih privuku i približe voljnom prihvatanju hrišćanstva". Slično su radili i manihejci, sekta "hrišćanskog usmerenja", koja je išla među Ujgure, između Kine i Mongolije, nekih pola veka kasnije.
Hrišćanstvo je duhovno saobrazilo umove između od Britanije do Kine, i centar sveta premestilo iz Aleksandrije u Jerusalim. "Jerusalim je sada postao pribežište ljudi iz svih delova sveta i u njemu vlada takva gungula od hodočasnika oba pola da su se tu stekla sva iskušenja zajedno", kaže Sveti Jeronim u Poslanicama. Jerusalim će opstati kao novi centar sveta, smenivši Aleksandriju i parirajući Konstantinopolju, a kao centar sveta će ga potvrditi i nova vera koja se uzdigla iz arapskih pustinja u sedmom veku, kada je Halid ibn Valida "Sablju Islama" u Jerusalimu dočekao patrijarh Sofronije.
Vreme hrišćanske Evroazije je nepotrebno idealizovati. Bilo je to vreme krvavih verskih sukoba i ratova. Pojedini zapadni istoričari idu dotle da romejskog cara Iraklija (610-641) nazivaju "prvim krstašem". Ali evroazijski duh negovanja pojedinačnosti je i dalje vidljiv ispod naslaga verskih sukoba i nesporazuma. Jedan od najlepših primera je jermensko iskustvo. Kako opaža srpsko-ruski vizantolog Ostrogorski, Jermeni su još u četvrtom veku uspeli da razviju "nacionalnu kulturu", zahvaljujući primanju hrišćanstva na jermenskom jeziku.
Za razliku od aktuelnog engleskog "najuspešnijeg modela multikonfesionalne demokratije", multikonfesionalnost je zaista proizvodila političke posledice za članove verskih zajednica u hrišćanskoj Evroaziji. Pod kraljem Čarlsom Trećim nije bitno da li je građanin budista, musliman, hrišćanin ili ateista - sve dok poštuje "demokratiju", on je miran. U hrišćanskoj Evroaziji, ne samo da je bilo bitno da li je Persijanac ili Rimljanin sledbenik Zaratustre, starih bogova ili Hrista, nego je bilo bitno i da li je hrišćanin monofizita, hrišćanin nestorijanac ili hrišćanin pravoslavac. Pa ipak, primeri suživota različitih verskih zajednica, saradnje i razmene ideja i iskustava, svedoče o jednom svetu u kom je ispovedanje vere bilo ujedno bitno i dozvoljeno. Bar dok se nije antagonizovalo sa vladarskim dvorom, u kome je sedeo "branilac Vere" – i to neretko više "Vera".
A onda je došao islam.
