U uvodu u serijal "100 godina Prve lige Jugoslavije" upoznali smo vas sa kontekstom nastanka nove Kraljevine, obnavljanjem fudbalskih klubova nakon Velikog rata i uspostavljanja regionalnih saveza iz kojih će stići učesnici prvog fudbalskog šampionata monarhije.
U prvom delu smo se bavili predratnim velikanom S.K. Jugoslavijom i njegovom putu do polufinala državnog prvenstva.
Drugi deo serijala posvećen je zagrebačkom Građanskom, jednom od najboljih predratnih klubova.
Priča druga - Građanski, predvodnik zagrebačke dominacije
Istog dana kada je Jugoslavija pobedila Bačku, Građanski je kao prvak Zagrebačkog podsaveza gostovao u Ljubljani.
Njihova utakmica protiv Ilirije bila je prva od dve na putu do titule prvaka države. Ipak, Građanski u borbu za taj trofej nije ni trebalo da uđe.
Prethodno prvenstvo Zagrebačkog podsaveza trebalo je da bude kvalifikaciono za završno takmičenje. U njemu je trofej odneo gradski rival H.A.Š.K, ali je sezona za 1922. bila okončana januara 1923. godine.
U toku letnjih meseci, u Zagrebu je doneta odluka da se po skraćenom postupku odigra nova sezona sa pet timova. Igralo se po jednokružnom sistemu, umesto dvokružnom, a uz H.A.Š.K, Građanski i takođe snažnu Konkordiju, deo takmičenja su bili i Šparta i Ilirija (ne treba je mešati sa gorepomenutom ljubljanskom ekipom).
Kako su nastala tri zagrebačka kluba
Građanski, H.A.Š.K. i Konkordija bila su tri velika zagrebačka kluba, kasnije i sva tri prvaci države.
Osnovani u tadašnjoj Austrougarskoj, prvi među njima 1903. godine nastao je H.A.Š.K. Među osnivačima kluba, članova zagrebačkog univerziteta, bio je i Hinko Virt, predvodnik razvoja fudbala među hrvatskim življem u Habzburškoj monarhiji.
Virt je bio prvi golman i prvi predsednik u istoriji "akademičara", 1911. zvanično postaje fudbalski sudija, a 1919. i prvi predsednik Jugoslovenskog nogometnog saveza.
Već 1906. nastaje i drugi od tri kluba - Konkordija. Za razliku od univerzitetlija iz H.A.Š.K-a, osnivači su bili srednjoškolci, a tim prepoznatljiv po zelenim dresovima. Zanimljivo je da se Konkordija 1921. preselila na stadion u Kranjčevićevoj ulici - taj stadion je i više od 100 godina kasnije u upotrebi, jer ga danas koriste zagrebački Lokomotiva i Rudeš.
Poslednji među njima, osnovan je Prvi hrvatski građanski športski klub Zagreb, poznatiji kao Građanski. Nastao aprila 1911. u lokalnoj kafani dobio je nadimak "purgeri", a prvi predsednik bio je Andrija Mutafelija - prodavac šešira, inače najzaslužniji što je posle Prvog svetskog rata Građanski brzo postao snažan tim.
U ranoj Kraljevini, Zagreb je centar jugoslovenskog fudbala
Fudbal u Zagrebu se u prvih 20 godina XX veka bolje razvio nego u Beogradu.
Sa većim brojem starijih klubova, igranjem mečeva i protiv timova iz drugih krajeva Austrougarske, kao i činjenice da su unutar dvojne monarhije imali svoju ligu Hrvatske i Slavonije, zagrebačke ekipe su postavile dobre temelje lokalnog fudbala. To će im poslužiti i po ujedinjenju u Kraljevinu S.H.S. posle rata.
Ta početna dominacija zagrebačkog fudbala u novoj državi ogledala se i u reprezentaciji Jugoslavije. Tokom prve decenije, od 1920. do 1930. godine, iz Saveza stacioniranog u Zagrebu, birani su selektori koji su isključivo dolazili iz tog grada.
U reprezentaciju su najčešće bili pozivani igrači iz Građanskog, H.A.Š.K. i Konkordije. Do početka prvog državnog prvenstva, reprezentacija je odigrala tek osam utakmica u svojoj istoriji, a igrači iz tri zagrebačka kluba su na njima skupila ukupno 80 nastupa u državnom dresu. Igrači iz B.S.K. i Jugoslavije - tek šest.
Štaviše, prva utakmica u kojoj su većinu reprezentacije činili igrači beogradskih klubova odigrana je tek 1927. protiv Bugarske, kada su B.S.K. i Jugoslavija imali ukupno šest igrača na terenu.
Reprezentacija je, stoga, predstavljala ogledalo ne samo kvaliteta zagrebačkog fudbala, već i favorizovanja tamošnjih igrača od strane selektora koji su daleko poznavali njih nego igrače iz drugih krajeva zemlje.
Građanski "tuče" Barselonu i Atletik Bilbao
Dok su Jugoslavija i B.S.K. tokom 1923. igrali protiv stranih klubova kada bi oni došli u Beograd, Građanski je otišao na veliku turneju po Španiji.
Na prolećnom putovanju dugom mesec dana, u timu Građanskog nije bilo Ivana Graneca. Ovaj igrač izvršio je samoubistvo par meseci ranije, u 25. godini. Granec je bio igrač Građanskog još od 1912., kao i deo prve reprezentacije Jugoslavije na Olimpijskim igrama u Antverpenu 1920.
Nakon njegovog samoubistva, pisalo se po novinama da su razlog bile porodične razmirice, dok su drugde navođeni ljubavni jadi. I bez njega, Građanski se u Španiji dobro pokazao.
Uspeli su da pobede Atletik Bilbao, Sporting Hihon, Real Union, a na kraju i Barselonu 1:0. Golovima na turneji se posebno istakao Franc Mantler, rođeni Bečlija koji je tokom Prvog svetskog rata jedno vreme bio zarobljen od strane Rusa, dok je jedini gol protiv slavne Barselone postigao Dragutin Babić, još jedan istaknuti reprezentativac i višestruki šampion države.
Po povratku u zemlju, Građanski je nastavio da s vremena na vreme igra protiv stranih klubova. Tako je Vaker iz Minhena razbio ljubljansku Iliriju 7:3, ali su protiv "purgera" samo remizirali 0:0.
Padali su u Zagrebu potom i bečki VAF (3:2), kao i nemački klubovi T.V. Augzburg 5:4 i Frajburg 4:0. Istina, bečki Slovan i praška Sparta su se tokom leta pokazali kao isuviše snažni za Građanski, ali su im i ti mečevi značili da potom osvoje prvenstvo Zagrebačkog podsaveza.
To skraćeno takmičenje, Građanski je otvorio pobedom 4:0 protiv Konkordije, a ponovo je Mantler u centru pažnje sa dva pogotka. Kada je Građanski pobedio i H.A.Š.K. 2:1 i Špartu 2:0, a "Akademičari" remizirali 0:0 protiv Konkordije, bilo je jasno u kom pravcu idu stvari.
Na kraju se Građanski kvalifikovao za državno prvenstvo sa sve četiri pobede i gol-razlikom 22:1, zahvaljujući razbijanju slabašne zagrebačke Ilirije 14:0. Već sledećeg vikenda, "purgeri" su bili u Ljubljani gde ih je čekala tamošnja Ilirija.
Ta slovenačka ekipa je u finalu Ljubljanskog podsaveza bila ubedljiva 6:1 protiv S.S.K. Maribor. Ipak, tamošnji fudbal je kvalitetom zaostajao za timovima iz drugih krajeva države.
Prvo kolo državnog prvenstva: Ilirija - Građanski 1:2, 2. septembar 1923.
Zato je i bilo iznenađenje kada je Građanski uz dosta muka savladao Iliriju 2:1. Taj sastav Građanskog imao je veliki broj kvalitetnih igrača.
Dragutin Vragović bio je jedan od onih koji je nastupio na istorijskom, prvom meču reprezentacije, a mogao je da igra na svim pozicijama - od beka do centarfora. Najbolje se snalazio na mestu krilnog halfa i bio je kapiten "purgera". Po zanimanju je bio službenik železnice, ali na terenu je godinama bio predvodnik Građanskog.
Njega su pratili i igrači poput Jaroslava Šifera i Rudolfa Rupeca.
Šifer je bio jedan od osnivača Građanskog i strelac prvog pogotka u istoriji kluba. Kada je izbio Veliki rat, otišao je u Beč gde je radio u fabrici aviona. Bio je deo fudbalske istorije i posle rata - 1922. je izveo prvi jedanaesterac ikada dosuđen u korist reprezentacije Jugoslavije. Karijeru je okončao 1925. sa samo 29 godina kako bi se posvetio karijeri stolara, a 1982. je pokopan sa dresom Dinamo Zagreba i parom kopački.
Rupec, iako rođen na pola puta između Osijeka i Zagreba, kao dete "gastarbajtera" je rastao u srcu Austrougarske. Počevši u juniorima slavnog Rapida iz Beča, Rupec je tokom Prvog svetskog rata upisao 10 nastupa za reprezentaciju Austrije, da bi se posle rata vratio u Zagreb i obukao dres Građanskog.
Tu je i ostao do 1929. i u međuvremenu je devet puta igrao za reprezentaciju Jugoslavije. Bio je izuzetan u half-liniji, ono što se danas naziva vezistom, sa kvalitetima neumornog "razbijača" igre protivnika, ali i odličnom tehnikom koja je služila napadima njegove ekipe.
Ali tog dana u Ljubljani, junak Građanskog bio je Stjepan Pasinek. On je postigao i vodeći gol u 39. i pobedonosni u 89. minutu. Ovaj napadač, koji je bio i zagrebački ugostitelj, ostaće najviše upamćen zbog skandala koji se dogodio na jednoj utakmici protiv Juventusa.
Šamaranje Zagrepčana sa fudbalerima Juventusa
Naime, slavni Juventus gostovao je Građanskom u Zagrebu u prijateljskom meču 1926. godine. Utakmica je završena rezultatom 1:1, ali je ostala upamćena zbog međunarodnog incidenta koji je započeo sa Pasinekom u glavnoj ulozi.
Novine su pisale da je jedan igrač kluba iz Torina izveo grub prekršaj nad Pasinekom, koji mu je na to uzvratio šamarom. Italijan je njemu potom lupio dva šamara, da bi nastao haos - velikoj gužvi među ostalim igračima priključili su se i navijači koji su provalili na teren i počeli da fizički nasrću na goste iz Italije.
Policija je uhapsila oko 50 izgrednika koji su uleteli u teren, Građanski i J.N.S. su se izvinili Juventusu, ali na kraju je čitav proces bio ispolitizovan. Zagrebački mediji su se žalili da nije u sve morao da bude umešan i italijanski konzul, čudeći se "zašto se ovo pitanje počelo politički tretirati, kad ono takvo nije".
Možda je u svemu udela imalo i što su Kraljevina S.H.S. i Italija između dva rata imale burne odnose - prevashodno zbog italijanskih pretenzija na jugoslovenske teritorije na jadranskoj obali.
Građanski je prvi finalista
No, pored raspoloženog Pasineka, Iliriji nije pomogao ni Stanko Tavčar.
Ovaj bek iz okoline Ljubljane, bio je prvi i jedini slovenački reprezentativac predratne Jugoslavije - igrač na oba susreta olimpijske selekcije 1920. godine. Tavčar, brzonogi tehničar onižeg rasta, ostao je upamćen po čestom pridodavanju napadu uprkos svojoj poziciji, što je bilo neobično za tadašnje vreme. Tako je na jednoj prijateljskoj utakmici Ilirije protiv Slavije iz Praga postigao gol u remiju 3:3.
Građanski je u Ljubljani obezbedio prolaz dalje, a zbog činjenice da su u prvoj rundi prvenstva igrana tri meča, neko je od tri pobednika morao da dobije direktan prolaz u finale.
Miljenici sreće kakvi su bili - jer na ovom prvenstvu nije ni trebalo da učestvuju - "purgeri" su žrebom poslati pravo u borbu za trofej.
Čitajte u subotu: treći deo, "Skandal u Sarajevu i bes Hajduka iz Splita".