Posle četiri godine oružanog sukoba kakav svet do tada nije video, 1918. godine u železničkom vagonu u Kompijenju Sile Antante potpisale su primirje sa Nemačkom i time okončale Prvi svetski rat.
U Srbiji se ovaj datum obeležava kao državni praznik, Dan primirja u Prvom svetskom ratu, prilika da se na ovaj "evropski" praznik prisetimo srpskih žrtava, slavnih bitaka i vojskovođa i probamo da sagledamo dokle smo stigli putujući iz te tačke prošlosti i izvučemo iskustva za sadašnjost. I ona dobra, kao i ona loša.
Slava srpskog oružja
Devetsto osamnaeste, nesumnjivo, Srbija je izvojevala jednu od najblistavijih pobeda u svojoj istoriji: vojska koja je bila prinuđena na mukotrpno povlačenje uz ogromne ljudske žrtve, oslobodila je okupiranu otadžbinu u jurišu koji se činio nezaustavljivim. Nikada Srbija i srpski narod kao te 1918. nisu imali takvu slavu i takav ugled na svetskoj sceni, ukazuje za RT Balkan istoričar prof. dr Momčilo Pavlović.
"Nakon 11. novembra 1918. najveća srpska pobeda jeste opšte međunarodno priznanje srpskom narodu i srpskoj vojsci, heroizmu Srba, stradanju, srpskim žrtvama i doprinosu Kraljevine Srbije savezničkoj pobedi", navodi Pavlović.
Pored toga, kako dodaje, srpska pobednička vojska prešla je vekovne granice na Dunavu, Savi i Drini.
"Kao pobednica, Srbija je bila pijemont budućeg ujedinjenja a oči svih naroda iz austrougarskih provincija bile su uperene u Srbiju, srpskog kralja i vojsku sa zahtevima da se što pre ujedine sa Srbijom i stvori zajednička država Jugoslovena", navodi Pavlović.
Kraljevina SHS, a posebno kralj Aleksandar Karađorđević bili su, uprkos sporovima sa susedima i unutrašnjim problemima, priznati i uvažavani kao značajni evropski faktor mira, brana od revanšizma poraženih država u Prvom svetskom ratu, i komunističke revolucije koja je zahvatila neke evropske države, kaže Momčilo Pavlović.
"Građenjem dobrih odnosa sa susedima i balkanski sporazum, kao i odbrambeni savez sa Čehoslovačkom, Rumunijom i Poljskom (Mala Antanta) a posebno prijateljski odnosi sa Francuskom činili su Kraljevinu respektabilnim faktorom u evropskoj politici. Sa ubistvom kralja Aleksandra, nestala je velika figura srpskog i jugoslovenskog ponosa i slave, a nadirući fašizam i nacizam srušili su poredak na kome je bila izgrađena evropska struktura posle Prvog svetskog rata", Pavlović.
Jugoslavija: pobeda izgubljena u miru
Govoreći o pobedama i porazima na ovaj dan, istoričar Miloš Timotijević kaže za RT Balkan da se uvek ponovo pitamo da li je ovaj dan za Srbiju Dan primirja ili Dan pobede, i da li je Srbija zapravo "izgubila" ovaj rat jer je vojnu pobedu "utopila" u stvaranje Jugoslavije.
Da bismo razumeli značaj završetka Prvog svetskog rata za Srbiju i zašto se opredelila za stvaranje Kraljevine SHS, dovoljno je pogledati političku kartu Jugoistočne Evrope iz perioda pre 1912, ukazuje Timotijević.
"Stranci su nepovoljan geopolitički položaj Srbije opisivali kao 'opkoljenu zemlju' sa 'uhapšenim narodom'. Srbija je u Prvom svetskom ratu teško stradala – izgubila je između 20 i 28 odsto stanovništva, imala je preko 114.000 ratnih invalida i više od 500.000 dece bez hranitelja", ističe Timotijević.
On dodaje da je zemlja ekonomski razorena, sa štetom procenjenom na sedam do 10 milijardi zlatnih franaka i ratnim dugovima od skoro milijardu franaka, dok je dve petine ukupnog nacionalnog bogatstva bilo potpuno uništeno, kako napominje.
"Kraljevina SHS otvarala je mogućnost za ekonomski oporavak, dugoročnu sigurnost i smanjenje predratne izolovanosti. Ali, dok je Srbija stvaranje nove države u koju je uložila svoju političku tradiciju doživljavala kao nacionalnu pobedu, među drugim narodima i dalje su delovale političke snage koje su sprovodile neprijateljsku politiku prema Srbima nasleđenu iz doba Austrougarske", ističe Timotijević.
Nova politička struktura Kraljevine SHS stvorila je komplikovanu situaciju u kojoj su srpske političke elite stalno morale da balansiraju između čuvanja nacionalnih interesa i sve većih kompromisa s ciljem održanja nove državne zajednice koja se suočila sa mnogim separatističkim težnjama, napominje Miloš Timotijević.
I Momčilo Pavlović ukazuje da iskustvo srpskog naroda iz te zajedničke države nije pozitivno. Kako ističe, srpska vojska je, uz pomoć saveznika, donela oslobođenje i stvorila okvir za političku akciju, a političari su se opredelili za stvaranje zajedničke države sa Srbima i drugim narodima koji su živeli u sastavu Austrougarskog carstva i bili na suprotnoj strani u ratu.
"Prva Jugoslavija je trajala 22 godine i nije uspela da uskladi različitosti. Srušena je udarom spolja, 1941. Titova Jugoslavija, uslovno rečeno, stvorena je na antisrpskoj osnovi po formuli oslobađanja svih naroda i narodnosti od srpskog navodnog ugnjetavanja", ističe Pavlović.
Ona je razbijena iznutra nacionalizmom i separatizmom komunističkog vođstva po republikama i pokrajinama, dodaje naš sagovornik.
"U surovom građanskom ratu počinjeni su stravični zločini na svim stranama a srpski narod je doživeo velika stradanja i progon. Slava Srbije i savezništvo iz Prvog svetskog rata su nestali, a žrtve Srbije zaboravljene", ukazuje Pavlović.
Istorijska greška ili nužnost
Istoričar Miloš Timotijević naglašava da se danas, uprkos velikim žrtvama koje je podneo srpski narod, stvaranje Jugoslavije često doživljava kao istorijska greška, jer je Srbija, uprkos svojoj vojnoj pobedi, izgubila suverenitet i delila državu sa narodima koji nisu imali iste istorijske ciljeve, kako navodi.
"Rašireno je uverenje da je Srbija mogla da obezbedi bolju budućnost i teritorijalne interese bez ovako značajnog kompromisa. Međutim, u trenutku stvaranja Kraljevina SHS je bila jedna od najmanje loših političkih opcija za srpski narod, jer je uvek postojao strah da će se i teritorijalno najveća moguća Srbija ponovo naći u izrazito neprijateljskom okruženju, bez aktivne podrške saveznika, kao u periodu pre 1912. godine", ističe Timotijević.
On dodaje, da danas, dok se ponovo raspravlja o nacionalnom suverenitetu i integracijama, iskustva Srbije iz 1918. podsećaju nas na dugoročne posledice prekretničkih političkih odluka.
"Međutim, iako je Jugoslavija nestala, Dan primirja zauvek ostaje simbol srpske pobede i svedočanstvo o ogromnim žrtvama u oslobodilačkim ratovima – žrtvama bez kojih ne bi bilo ni Jugoslavije, ni savremene Srbije", napominje Timotijević.