Prvi ustav Srbije: Sastavni deo "tradicije Sretenja"

"Kada rob stupi na srpsku zemlju, od tog časa on postaje slobodan" - glasi član 118 Sretenjskog ustava, prvog ustava Kneževine Srbije, donesenog u Kragujevcu 1835. godine. Bio je to verovatno "najdemokratskiji ustav onog vremena", čije su mnoge odredbe i danas aktuelne.

Sretenjskim ustavom vlast u Srbiji je podeljena na zakonodavnu, izvršnu i sudsku, što je sasvim moderna pravna tekovina i jedna od najvažnijih demokratskih normi.

Ovim pravnim aktom, između ostalog, ropstvo je na teritoriji Srbije stavljeno van snage.

Inače, vredi podsetiti da je ropstvo u to doba bilo sasvim legalna pravna institucija u mnogim zemljama koje se danas izdaju za demokratske. Na primer, u Britaniji je ropstvo zvanično ukinuto 1834. godine. Potpuno ukidanje ropstva u Britaniji ostvareno je tek 1838, iako nijednom od bivših robova nije isplaćena bilo kakva odšteta.

U Sjedinjenim Državama ropstvo je, i tokom većeg dela 19. veka, imalo izuzetno važnu ulogu u ekonomiji zemlje. Zapravo, kako tvrdi američki istraživač Edvard Baptist u knjizi "Ropstvo i stvaranje američkog kapitalizma", ropstvo je bilo jedan od značajnijih faktora u stvaranju materijalnog bogatstva SAD.

Ropstvo u Americi ukinuto je tek 1865, posle Građanskog rata između robovlasničkog Juga i industrijskog Severa.

Proklamovana prava i slobode

Sretenjski ustav, zvanično "Ustav Knjažestva Srbije", sastavio je Dimitrije Davidović.

Davidović, po obrazovanju lekar, bio je državni sekretar kneza, koji se naročito istakao kao diplomata u Carigradu. Svoju delatnost krunisao je pisanjem Sretenjskog ustava i tako stekao položaj popečitelja (ministra).

Davidoviću je, kako tvrdi istoričar Radoš Ljušić, pošlo za rukom da postane druga ličnost u Srbiji, odmah posle kneza Miloša Obrenovića.

Ovim ustavom je zapravo završena podela vlasti, što se danas smatra preduslovom demokratije i ustavnosti.

Vlast, prema ustavu, čine knez, državni sovjet i narodna skupština. U današnje vreme, ova podela odgovara predsedniku države, vladi i narodnoj skupštini.

Ustavom je određeno da knez i državni sovjet dele izvršnu vlast.

Proklamovana su prava i slobode građana, kao što su neprikosnovenost ličnosti, nezavisnost sudstva i pravo na zakonito suđenje, sloboda kretanja i nastanjivanja, nepovredivost stana, pravo na izbor zanimanja, ravnopravnost građana, bez obzira na veru i nacionalnost.

Sretenjskim ustavom su ukinuti i preživeli feudalni odnosi, nasleđe Osmanske imperije, u Srbiji.

Nacionalna revolucija za osloboćenje

Sretenjski ustav nemoguće je posmatrati van konteksta vremena u kome je nastao. On je deo dugotrajne borbe srpskog naroda za slobodu. Odnosno, i ovaj ustav pripada istoriji srpskog "revolucionarnog i oslobodilačkog rata".

Ovaj rat za oslobođenje je, takođe, započeo na Sretenje 1804. godine, narodnim zborom u Orašcu, kada je za vođu ustanka izabran Karađorđe.

U početku je pobuna izgledala samo kao mala lokalna buna protiv turskih uzurpatora – dahija. Ali, već od 1806, posle sukoba sa osmanskom carskom vojskom, sultanom i Portom, pobuna prerasta u pravu nacionalnu revoluciju za oslobođenje.

Uz podršku Ruskog carstva, koje stupa u rat sa Turskom, ustanici su očuvali slobodnu teritoriju, na kojoj su stvorili svoju državu, sa sopstvenim organima uprave, među kojim je najvažniji bio Praviteljstvujušči sovjet - upravno telo sastavljeno od narodnih starešina, na čijem čelu se nalazio Karađorđe.

Tokom Prvog srpskog ustanka izrađena su tri ustavna akta: prvi 1805. godine, drugi 1808. i poslednji 1811. godine. Akt od 14. decembra 1808. godine predstavlja prvi pisani i formalni akt samostalnog organizovanja Srbije. Ovim aktom formalno se ukida nahijska i starešinska samouprava, i uspostavlja centralizovani sistem vlasti.

Na Beogradskoj skupštini 11. januara 1811. godine izdat je akt o Praviteljstvujuščem sovjetu. Sovjet je reorganizovan, odnosno podeljen na dva dela. Šestorica članova bili su popečitelji (ministri), a svi ostali, sa ministrom pravde, činili su Veliki vilajetski sud. Svi zajedno predstavljali su "vladu zemaljsku" i zakonodavno telo.

Sretenjski ustav, iako je na snazi bio samo kratko vreme, nastavio je da razvija ovu pravnu tradiciju.

Trajna želja za slobodom

Uređenje, koje je uvela Skupština iz 1811. godine, postojalo je do konačne propasti ustaničke Srbije, čiji se poslednji čin odigrao u oktobru 1813. godine, sa ponovnim turskim osvajanjem Beograda.

Zbog napada Napoleona na Rusiju, Rusi su sa Turskom 1812. godine sklopili po Srbe izrazito nepovoljan Bukureštanski mir, koji su Karađorđevi ustanici na odbacili. To je bio razlog da Porta u leto 1813. preduzme novi vojni napad na Srbiju iz nekoliko pravaca i da najzad uguši u krvi srpski narodni ustanak.

Ipak, pokazalo se da je to bilo samo privremeno i da nije moguće trajno ugasiti želju Srba za slobodom. Predah, koji je Turska dobila gušenjem Prvog srpskog ustanka, bio je samo kratkotrajan.

Već u aprilu 1815. godine u Takovu je izbio Drugi srpski ustanak, pod vođstvom Miloša Obrenovića, koji je, posle nekoliko meseci uspešnog ratovanja, sklopio mir sa Portom. Ovaj usmeni sporazum je garantovao Srbiji samo manji stepen autonomije. Ali tu samoupravu knez Miloš je stalno uvećavao, koristeći slabljenje Osmanskog carstva, kao i jačanje Rusije, posebno posle Bečkog kongresa 1815. godine.

Osmanska imperija će prestati da postoji 1922. godine, tokom Mladoturske revolucije, koju je predvodio Kemal Ataturk.

Propale su i druge dve imperije sa kojim se, doduše uz velike žrtve, sukobila Srbija u 19. i 20. veku: Austrougarska, neka vrsta Evropske unije onog vremena, i nacistička Nemačka.

Krajem 20. i početkom 21. veka, Srbija se sukobljava sa četvrtom svetskom imperijalnom silom - SAD.

Godine 1999. rat protiv Srbije povela je "najmoćnija alijansa našeg vremena", Severnoatlantski vojni savez.

"Tradicija Sretenja"

Sretenjski ustav, iako je izglasan u Velikoj narodnoj skupštini i potvrđen zakletvom kneza Miloša Obrenovića, nije bio dugog veka. Ustav je suspendovan posle svega 55 dana, uglavnom zbog nezadovoljstva velikih sila - Turskog, Ruskog carstva i Austrije.

U savremenoj Srbiji 15. i 16. februar proslavljaju se kao Dan državnosti.

Kako primećuje istoričar Aleksandar Raković, Sretenje, kao Dan državnosti, jedan je od tri velika praznika - pored Dana Republike Srpske (9. januara) i novoustanovljenog Dana srpskog jedinstva - koji simbolišu jedinstvo svih Srba, ma gde živeli.

"Srpski narod je jedan i nedeljiv", podseća Raković, dodajući da je u tom smislu moguće govoriti o pravoj "tradiciji Sretenja".

Upravo ta "tradicija Sretenja", zaključuje Raković, obavezuje i nas, u današnje vreme, na "odbacivanje svake vrste ultimatuma", uključujući i ovaj najnoviji, francusko-nemački: "To nije nešto što mi hoćemo ili nećemo, nego moramo da odbacimo. Moramo da ostanemo dosledni tradiciji tog praznika, a kosovsko-metohijsko pitanje je pitanje svih generacija Srba."

Danas se original jednog od najvažnijih pravnih akata na Balkanu čuva u Arhivu Srbije.

Sretenjski ustav je uvezao i ukoričio čuveni knjižar i bibliotekar Kneževine Srbije Gligorije Vozarović.