Godine 2019. Srpska pravoslavna crkva proslavila je osamsto godina autokefalnosti, osam vekova neprekinutog istorijskog trajanja i crkvene samostalnosti.
Od te 1219. godine kada je Sveti Sava za srpsku crkvu izdejstvovao autokefaliju od patrijarha Manojla Drugog Haritopulosa Sarantena i vizantijskog cara Teodora Prvog Laskarisa "za pitanja u jurisdikciji i nadležnosti pomesne Srpske Crkve ni Sveti Sava ni njegovih osamdeset i jedan naslednik na arhipastirskom tronu nisu tražili niti traže saglasnost ili pristanak Carigradske ili bilo koje druge Crkve", kako je to navedeno u saborskoj poslanici SPC objavljenoj tada, povodom velikog jubileja.
Godine 2022. SPC je proslavila sto godina od vaspostavljanja srpske Patrijaršije i ujedinjenja svih srpskih crkvenih oblasti, eparhija i mitropolija, koje se nalaze na teritorijama današnjih država Srbije, Crne Gore, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Severne Makedonije.
Ukaz o obnovi Pećke patrijaršije "obnarodovan je uz zvuke zvona sa svih karlovačkih hramova i topovske salve pobedničke srpske vojske", podseća se u saborskoj poslanici srpske crkve povodom veka od ujedinjenja i dodaje da je ubrzo potom 19. februara 1922. Patrijaršija u Konstantinopolju "svepravoslavno prihvaćenim Tomosom, potvrdila ujedinjenje istorijskih srpskih crkvenih oblasti kao 'kanonsko i opravdano', a Srpska Pravoslavna Crkva je priznata, 'za stalno i zauvek', kao sestrinska Crkva svih autokefalnih Pravoslavnih Crkava".
Bez obzira da li se rukovodite diptihom, slobodnije rečeno redosledom autokefalnih pravoslavnih crkava, Carigradske ili Moskovske patrijaršije, u oba srpska crkva zauzima visoko mesto: peto, odmah posle drevnih patrijaršija (Carigradske, Jerusalimske, Aleksandrijske, Antiohijske) i Ruske pravoslavne crkve, odnosno šesto u diptihu Moskovske patrijaršije, koja je stavlja posle Gruzijske pravoslavne crkve.
Potrebno je bilo izneti ove osnovne činjenice o Srpskoj pravoslavnoj crkvi, njenom kanonskom ustrojstvu, istorijskom trajanju, mestu među pravoslavnim crkvama, teritorijama nad kojima ima istorijsku kanonsku nadležnost, pa i njenom nazivu. Kao vid podsećanja u svetlu "formalizovanja statusa" Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i Metohiji, što predlaže Evropska unija, ili zamerki "pravoslavnoj crkvi" što "promoviše Rusiju kao zaštitnicu porodičnih vrednosti", što su joj prebacili članovi Evropskog parlamenta, ili tvitova da "Srpska pravoslavna crkva ne postoji", što je svojevremeno, ali ne tako davno, napisala evroparlamentarka Viola fon Kramon.
Novo ruho starih planova
Regulisanje položaja SPC na Kosovu i Metohiji, njene imovine, slobode kretanja, nepovredivosti prostora, bilo je deo i plana Martija Ahtisarija iz 2007. godine. Tim planom je bilo predviđeno takođe da Srbija ne prizna nezavisnost tzv. Kosova, ali da njegov sadržaj bude takav da to bude samo formalno, a realno bi ga priznala, kaže za RT Balkan istoričar Čedomir Antić iz Naprednog kluba.
"Jedan od mamaca za Srbiju bio je i status SPC. Tokom svih ovih pregovora koji su bili tehnički, od Borka Stefanovića do danas, Srbija je popuštala, međutim svaki put se insistiralo na tome da će pitanje SPC biti rešeno onako kako želi Srbija. Sada kažu da treba da potpišemo neki sporazum koji će nas uvesti u svetlu budućnost i u okviru ovog plana kažu biće regulisano ovo pitanje. Time žele da kažu da nezavisna država sama reguliše svoje odnose sa verskim zajednicama", navodi Antić.
On dodaje da je ideja da ostave da o tom pitanju srpska strana pregovara sa premijerom privremenih prištinskih institucija Aljbinom Kurtijem.
"Ljudi koji predaju u školama da su Nemanjići bili Nimani, da Srbi nisu nikada bili na Kosovu, da je to izmišljotina SPC iz 17. veka, oni koji tvrde da u Kosovskoj bici Srbi nisu učestvovali, šta mislite koliko dugo će biti potrebno da dovedu sveštenike iz arhiepiskopije tiranske i zauzmu crkve i manastire. I posle toga mi treba da pregovaramo. O čemu?", pita se Antić.
Prof. dr Zoran Čvorović sa Pravnog fakulteta u Kragujevcu navodi da bi status SPC na "Kosovu" koji se pominje u članu 7 evropskog plana trebalo da bude bliže određen aneksom koji treba da sadrži plan o primeni pojedinih klauzula sporazuma.
"Postavlja se pitanje kolika je sloboda ugovornih strana, posebno Srbije, kada je pitanje regulisanje statusa SPC u okviru aneksa o implementaciji. Prema ustavu tzv. Kosova ratifikovani međunarodni sporazumi imaju veću pravnu snagu od domaćih zakona, ali nižu pravnu snagu od ustava. Eventualni model za organizaciju i život SPC u tzv. Kosovu mora se tražiti u okvirima koje definiše 'ustav', a on je već u sebe ugradio Ahtisarijev plan, koji je Skupština Srbije 2007. odbacila", ističe Čvorović.
Temeljni ugovor kao neprijateljski element
Status Srpske pravoslavne crkve svojevremeno je bio na udaru u Crnoj Gori – usvajanje Zakona o slobodi veroispovesti 2019. godine izazvao je talas masovnih litija širom zemlje, posle kojih je zakon, kojim je, kako je upozoravano iz SPC, u pitanje bio doveden status crkvene imovine, bio povučen. Od predsednika države do predsednika organizacije "Crnogorska pravoslavna crkva" i tih dana, a i kasnije SPC je stalno kritikovana zbog toga što joj je sedište u Beogradu, odnosno tumačilo se da institucija sa sedištem u Srbiji nema šta da traži u Crnoj Gori, pa i da je "preotela" svetinje crnogorskoj pravoslavnoj crkvi.
I pojedine bivše zapadne diplomate, poput bivšeg američkog ambasadora u Podgorici Roderika Mura, videle su SPC kao remetilački faktor u crnogorskoj državi. Mur je početkom prošle godine govorio za Glas Amerike o ulozi SPC u crnogorskom društvu i instrumentalizaciji identitetske politike, navodeći da ga rastužuje što verovatno najveća crnogorska verska zajednica izaziva tolike podele i savetovao joj da ostane van politike.
Bivše američke diplomate komentarisale su za isti medij prošlog leta najavljeno potpisivanje Temeljnog ugovora između Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve. Tako je nekadašnji američki ambasador pri NATO-u Kurt Voker, rekao da se vladinim bavljenjem potpisivanjem ugovora sa crkvom "ponovo podstiče kontroverza u zemlji, a Crnoj Gori je potreban period kontinuiranih reformi i napretka ka Evropskoj uniji".
Predavač na Školi za napredne međunarodne studije Univerziteta Džon Hopkins Edvard Džozef zapitao se u čijem je interesu da se vlada bavi pitanjem koje izaziva podele.
"Mržnja prema Srbiji, srpskom narodu i pravoslavlju koja postoji danas u ovoj generaciji funkcionera zemalja Kvinte, a pre svega SAD je bezgranična. Pre četiri i po godine američki general se obraćao Kongresu i rekao da je najveći neprijatelj SAD na Balkanu SPC. To je bilo pre sukoba Rusije i Ukrajine, u vreme kada je četiri miliona muslimana na Balkanu poslalo više dobrovoljaca u Islamsku državu i Nusra front nego pet miliona muslimana u Francuskoj", kaže Antić.
Konačno, potpisivanje Temeljnog ugovora našlo se i u izveštaju Evropske unije o napretku Crne Gore u evropskim integracijama gde je ocenjeno da je regulisanje pravnog statusa SPC, nakon godina pregovora i nakon što je sličan dokument potpisan sa svim drugim crkvama i verskim zajednicama, podiglo tenzije u društvu.
Čvorović napominje da bi u slučaju da se prihvati evropski plan, situacija iz Crne Gore mogla da se ponovi na tzv. Kosovu u mnogo gorem obliku.
"Ovakav sporazum ne znači eksplicitno priznanje države Kosovo, ali znači de jure implicitno priznanje kroz priznanje ključnih atributa suverenosti. U tom slučaju bi SPC ostala da funkcioniše u okviru tzv. Kosova, koje nije Crna Gora sa dominantnom srpskom zajednicom, pravoslavljem kao dominantnom religijom, da svakodnevno živi i deluje sa svim iskustvima koje ima sa prištinskim vlastima naročito od 2008. godine", napominje Čvorović.
U takvoj situaciji, kako dodaje, vlasti tzv. Kosova vlasne su da samostalno uređuju status kulturne baštine, donose zakone o slobodi veroispovesti, a samo je jedna stepenica od toga da se to kulturno blago definiše kao "kosovsko" do lobiranja u pravoslavnom svetu za nezavisnu crkvum ističe naš sagovornik.
"A nedavno smo imali povodom proslave tzv. dana nezavisnosti 'Kosova' manifestacije u okviru Albanske pravoslavne crkve naročito u dijaspori u Americi, gde su dočekivani kosovski funkcioneri i gde se slavio taj dan nezavisnosti", napominje Čvorović.
Ne postoji Srpska pravoslavna crkva
Pretresanje "političke podobnosti" nije moglo da zaobiđe Srpsku pravoslavnu crkvu posle početka ruske vojne operacije u Ukrajini i najave Evropske unije da će Moskvi uvesti najveće sankcije ikada.
U rezoluciji Evropskog parlamenta usvojenoj sredinom marta prošle godine o stranom uplitanju u sve demokratske procese u Evropskoj uniji, uključujući dezinformisanje našla se i SPC.
EP je "zabrinut zbog pokušaja pravoslavne crkve u zemljama kao što su Srbija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina, a posebno u njenom entitetu Republici Srpskoj, da promoviše Rusiju kao zaštitnicu tradicionalnih porodičnih vrednosti i učvršćuje odnose između države i crkve".
U rezoluciji se osuđuje i pokušaj Rusije, kojoj je, naravno, uz Kinu, posvećen najveći deo dokumenta, "da iskoristi napetosti među etničkim zajednicama na zapadnom Balkanu kako bi raspirila sukobe i podelila zajednice".
Odgovarajući na navode iz rezolucije, Srpska pravoslavna crkva saopštila je da je "začuđujuće stavljanje u negativan kontekst pitanja zaštite tradicionalnih porodičnih vrednosti za koje se SPC zalaže na isti način kako to čini i Ruska pravoslavna crkva, ali i Katolička crkva, kao i neke Crkve reformacije".
A šta promovišu njihove ambasade, pita se Čedomir Antić.
"Homoseksualne vrednosti, razbijanje porodice? To je njihovo pravo, kao što je pravo i crkve da promoviše svoje ideje. Oni imaju ozbiljan problem sa Srbima, tu govorimo o mržnji koja je nezamisliva. Nemačka posrednica oko izbornog zakona u BiH govori o tome da u Bosni treba da bude jedna zemlja, jedan narod. Pa što nije rekla da treba da bude i jedan vođa, pa da znamo do kraja s kim imamo posla i ko sedi danas u Bundestagu", kaže Antić.
Evropski parlament namerno, ili slučajno nije imenovao SPC – možda zato što u nazivu ima srpska, možda iz bahatosti, ili neznanja tek "pravoslavna crkva" kakva se u rezoluciji pominje u regionu Zapadnog Balkana ne postoji.
Da nije slučajno nazvana ovako vidi se i na drugom mestu u rezoluciji gde se govori o "ruskom uticaju u pravoslavnim crkvama posebno u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, posebno u njenom entitetu Republici Srpskoj". U ovim državama postoji jedino Srpska pravoslavna crkva, ali je izgleda namera da se ona podeli na "entitete" ili kao što kaže sagovornik RT Balkan – da se konfederalizuje.
"Jasno je da je cilj političkog Zapada i njihovih saveznika, nažalost i u okrilju pravoslavlja, da se SPC po mogućnosti prvo konfederalizuje, da se preuredi u nekakvu konfederaciju autonomnih crkava, a da se to njeno jasno nacionalno obeležje potiskuje i da se u novostvorenim državama taj prefiks srpski ukine, da se poništi ne samo ime, nego i nacionalna misija crkve", kaže Čvorović.
On ističe da se u procesu stvaranja političkih, sintetičkih nacija, kako ih naziva, u novim državama niklim na matičnom etničkom srpskom i ruskom prostoru, zajedno sa tim procesom vrši proces svojevrsne denacionalnizacije, ukidanja etničkih karakteristika SPC.
"Cilj je da se formiraju lokalne, državne pravoslavne crkve, tih novih sintetičkih nacija, upravo na tragu onoga što radi i Fanar kada SPC u zvaničnoj komunikaciji oslovljava sa crkvom Srbije", napominje Čvorović.
Ako je Evropski parlament samo nagovestio takav plan, koliko god taj nagoveštaj bio jasan, njegova članica Viola fon Kramon nekoliko meseci ranije i pre početka ruske Specijalne vojne operacije bila je eksplicitna.
Posle sastanka sa vladikom diseldorfskim i sve nemačke Grigorijem u decembru 2021, Fon Kramonova je podelila fotografiju sa sastanka na svom Tviter nalogu, a jedna korisnica joj je zamerila "uz sve dužno poštovanje" što se sastala sa vladikom iz SPC koja je "pro-ruski entitet". U tvitu koji je kasnije obrisala, samo nedovoljno brzo, Fon Kramonova je navela: "Srpska pravoslavna crkva ne postoji, to su autonomne eparhije, za razliku od Katoličke crkve. Razgovarajte sa episkopom i bićete iznenađeni".
Iznenađeni smo. I bez razgovora sa episkopom.