Godišnjica obaranja "nevidljivog" aviona F-117A: Zašto je "noćni jastreb" završio u sremskom blatu

Pre tačno 24 godine, u blatnjave njive sremskog sela Buđanovci srušen je američki "nevidljivi" bombarder F-117 "najt hok" (srb. "noćni jastreb") koji je predstavljao ponos američkog ratnog vazduhoplovstva, i letelicu oko koje su se ispredale priče iz domena naučne fantastike.

Zahvaljujući primeni "stelt" tehnologije, koja je u to vreme predstavljala jednu vrstu misterije, naprednog napadno-navigacijskog kompleksa i visokopreciznih avio-bombi velike razorne snage, ovaj avion je bio prava enigma za veliki broj vojnih stručnjaka i novinara, čiju su superiornost na bojnom polju u "inspirativnim" tekstovima neretko poredili sa NLO.

Posle uspešne borbene primene u ratnim operacijama Vojske SAD u Panami, i posebno Iraku, američka komanda je ove avione angažovala i u NATO agresiji na SR Jugoslaviju.

Ove letelice su imale zadatak da gađaju zemaljske ciljeve Vojske Jugoslavije od strateškog značaja, komandna mesta, sisteme veze, radio čvorišta, ali i industrijske objekte i elemente kritične infrastrukture. Za tu svrhu angažovane su jedna ili dve vazduhoplovne eskadrile u kojima se nalazilo 22-25 aviona ovog tipa.

Koncept "noćnog sokola"

Iako u svom prefiksu nosi slovo "F" koje u nomenklaturi američkog ratnog vazduhoplovstva predstavlja borbeni avon koji je namenjen za lovačka dejstva, F-117A je klasični taktički bombarder. To je prvi operativni avion koji je projektovan po tzv. "stelt" tehnologiji, koja mu omogućava mali radarski odraz. Spoljašnja struktura letelice i primenjeni materijali su tako oblikovani da skrenu i "raspu" radarske talase, tačnije da letelicu učine praktično nevidljivom za radarske kapacitete u sistemu protivničke PVO.

F-117A je avion niskokrilac, sa izraženim uglom strele krila i repnom površinom u produžetku trupa u obliku latiničnog slova "V". Delovi trupa sa elektronskim uređajima su zaštićeni ekranima transparentne provodne mreže koja ima zadatak da raspe dolazeće radarske zrake emitovane od strane neprijateljskih radara. Poklopac kabine je u cilju rasipanja radarskih zraka postavljen pod velikim nagibom, u trouglastom obliku, sa veoma uskim vetrobranom. Krila su napravljena od legure aluminijuma i spojena sa trupom letelice gde se nalaze brojni detalji koji dodatno smanjuju refleksiju letelice.

Međutim, zahvaljujući specifičnom dizajnu manevarske sposobnosti "noćnog jastreba" su prilično "mršave", tačnije ova letelica ne bi imala nikakve šanse da se upusti u vazdušnu borbu sa klasičnim lovcima koje su u to vreme posedovale vazduhoplovne jedinice Vojska Jugoslavije, kao što je to MiG-29. 

Nepostojanje standardnog radara koji ima funkciju detekcije, praćenja i zahvata cilja, kao ni adekvatnog naoružanja, njegovu upotrebu u lovačkim zadacima su činili nemogućom. Njegov napadno-navigacijski sistem IRADS  je isključivo namenjen za gađanje zemaljskih ciljeva koji obuhvata termovizijske (ic) uređaje i laserske obeleživače cilja za navođenje bombi.

Najveća prednost ove letelice je bila u njenoj "nevidljivosti", tačnije mogućnosti da se neopaženo prikrade zoni u kojoj se nalazi cilj, pogodi ga municijom velike preciznosti i razorne moći, i na isti način se vrati u svoju bazu.

Skupa cena američkog samopouzdanja

Prema zvaničnim podacima Vojske SAD ovaj avion je u Iraku ostvario gotovo 1300 borbenih poletanja gde je upotrebljeno oko 2000 tona ubojnih sredstava sa ostvarenom stopom preciznosti od čak 80 odsto. O frekvenciji upotrebe ovih aviona u ukupnoj sumi vazdušnih udara na iračke položaje svedoči podatak da je grupacija od 42 "stelt" bombardera F-117 koja je činila jedva 2, 5 odsto angažovanih lovačko-bombarderskih efektiva koalicije, ostvarila 31 odsto napada tokom prvih 24 časa. Uprkos masovnoj upotrebi ovih aviona u uvodnom delu kampanje, kada je protivnička PVO netaknuta, nisu registrovani gubici niti oštećenja ovih letelica.

Na bazi bogatog iskustva koju su stečena iz rata u Persijskom zalivu Komanda američke vojske je sa ogromnim samopouzdanjem rešila da ove letelice upotrebi i u NATO agresiji protiv SR Jugoslavije, i još jednom potvrdi dominaciju koncepta "steltnosti". Za ovo razmišljanje je postojalo pokriće.

Amerikanci su smatrali da PVO Vojske Jugoslavije u kvalitativnom smislu nije ništa bolje u odnosu na iračku PVO, kao i da su dugogodišnje sankcije uzele maha kada je u pitanju održavanje vitalnih kapaciteta, gde je i zapostavljanje vojske narušilo unutrašnju koheziju njenih pripadnika.

PVO Vojske Jugoslavije se u 90-tim godinama oslanjalo na radarsko-osmatračke sisteme američke proizvodnje koji su radili i santimetarskom/decimetarskom režimu emitovanja radarskih talasa. Međutim, pored njih tu su bili i vremešni sovjetski radari P-12 i P-18 koju su emitovali radio talase dužine i do 2 metra. Ispostavilo se da su upravo ovi radari bili ključni prilikom detekcije američkog "noćnog jastreba" koji je te noći 27. marta 1999. godine sijao smrt iznad Beograda.

Zahvaljujući obučenosti i snalažljivosti pripadnika  250. raketne brigade VJ, tačnije njenog 3.raketnog diviziona koji je bio razmešten u širem rejonu Beograda, raketom lansiranom iz PVO sistema S-125 "neva" uspešno je pogođen i oboren F-117.

Prema svedočenju operatera na ovom sistemu osmatrački radar je otkrio F-117 na daljini od 23 kilometra, nakon čega je po njemu dejstvovano sa dve rakete, od koji je jedna našla put do svog cilja.

Uskoro se legenda o super-avionu u vidu zapaljene olupine rasula po sremskim njivama. Tajne koje su do tada bile predmet potrage brojnih službi, preko noći su se našle pod nogama vrednih sremskih domaćica. Vest je poput groma odjeknula u svim domaćim i svetskim medijima, gde je izazvala erupciju oduševljenja, kako građana SRJ, tako i drugih naroda.

Kontroverzni i nedokučivi "noćni jastreb" je srušen vatrom sa zemlje, a sam događaj je imao snažan uticaj na njegovu dalju sudbinu.

Vojne tajne počele da cure

Američka vojska se ubrzo suočila sa problemom nekontrolisanog odliva vojnih tajni prvog prioriteta, što je bio rezultat obaranja "nevidljivog" bombardera od strane jugoslovenske PVO. Neslužbeno, vitalni delovi oborenog aviona su došli u ruke ruskih i kineskih vazduhoplovnih specijalista. Ova saznanja su upotrebljena za razvoj njihovog vazduhoplovnog programa lovaca 5 generacije, ali i za modifikacije i dalji razvoj raketnih PVO sistema i radarsko-osmatračkih stanica različitog tipa.

Sve ovo je prouzrokovalo da američko ratno vazduhoplovstvo povuče iz operativne upotrebe "noćne jastrebove" gde je prednost data razvoju i proizvodnji višenamenskih borbenih aviona sa steltnim karakteristikama F-22 "raptor". Ove letelice, u principu, mogu da odgovore zadacima koje rešavaju taktički bombarderi, dok istovremeno imaju sposobnost za ostvarivanje prevlasti u vazdušnom prostoru, što F-117 nije imao.

Ipak, prevremena penzija "noćnog jastreba" je značajno opteretila američki vojni budžet jer se morala naći brza alternativa za njegovu zamenu na taktičkom nivou, kada je u pitanju "steltna" avijacija. Zvanično od 2006. godine "raptor" je ušao u operativno naoružanje, što je stvorilo uslove da se dve godine kasnije penzioniše F-117.

U međuvremenu američka avijacija je veoma retko koristila "raptore" u borbenim misijama, da joj se ne bi ponovila blamaža iz 1999.godine. Prilikom borbene upotrebe ovih aviona pažljivo su se birale mete koje po pravilu raspolažu nikakvim, ili krajnje ograničenim kapacitetima za PVO.

Prva službena upotreba "raptora" je registrovana 2014. godine prilikom raketiranja islamističkih pozicija u rejonu grada Raka (Sirija), dok se danas koristi za obaranje zagonetnih stratosferskih balona, koji su se početkom godine pojavili iznad teritorije SAD i Kanade.

Pored "raptora" u američkim vazduhoplovnim snagama su se pojavili i lovački avioni F-35 "lajting" koje su tokom čitavog razvoja ali i operativne upotrebe pratile brojne kontroverze.

Basnoslovna količina novca koja je potrošena u program razvoja i proizvodnje, kao i kupovinu novih vazduhoplova sa "steltnim" karakteristikama, pokrenula je brojne diskusije u stručnim krugovima o efikasnosti "nevidiljivih" letelica, u odnosu na standardne avione. U argumentima su se navodila i negativna iskustva u ratu protiv SRJ gde su se pojavile informacije  da je i pored snažnog elektronskog ometanja pogođeno još nekoliko "noćnih sokolova".

Određen broj američkih eksperata smatra da su letelice sa steltnim karakteristikama mašina za usisavanje novca iz američkog budžeta, da je njihova nabavka i održavanje preskupa, tačnije da je odnos cena-efikasnost neodrživ.

Na primer, za cenu jednog bombardera B-2 se može kompletirati nekoliko vazduhoplovnih eskadrila opremljenih lovcima-bombarderima F-16 sa neuporedivo većom količinom ubojnog tereta. Od klasične bombarderske avijacije koja je ostala u operativnoj upotrebi američkog ratnog vazduhoplovstva, "steltne" karakteristike poseduju upravo strategijski bombarderi B-2.