Vaseljenska patrijaršija, Ukrajina i "Vikiliks": Slučaj SPC u Americi

Novo učenje Vaseljenske patrijaršije o njenoj isključivoj kanonskoj jurisdikciji nad dijasporom bilo koje autokefalne crkve postalo je izvor sukoba unutar Crkve Hristove, konstatuje se u skorašnjem dokumentu Ruske pravoslavne crkve "O iskrivljavanju pravoslavnog učenja o Crkvi u delima Carigradske patrijaršije i govorima njenih predstavnika", koji bi prema najavama, trebalo da bude poslat svim pravoslavnim pomesnim crkvama.

Po tom učenju, koje nije nikakva tajna već opšte poznati stav Vaseljenske patrijaršije, kanonsku jurisdikciju nad celokupnom pravoslavnom dijasporom svih pomesnih crkava, poput one u Americi, Australiji, Kanadi, Zapadnoj Evropi, ima samo Carigrad jer to je njegovo pravo po kanonima, dok većina drugih pomesnih crkava navodi da se radi o njihovom pogrešnom tumačenju.

Da li je ovakav stav Carigrada o pravoslavnoj dijaspori zaživeo i u delu Srpske pravoslavne crkve? To pitanje postavljeno je 2019. godine, pa i kasnije, povodom događaja koji su se tada zbili u SPC na američkom kontinentu, a na koje je, simbolično, tačka stavljena početkom ove godine.

Srpska crkva preimenovana u "srpske eparhije"

Naime, u leto 2019. godine na crkvenom saboru u Čikagu obnarodovan je, jer je usvojen bez glasanja, Ustav Srpskih pravoslavnih eparhija u SAD kojim je izmenjen dotadašnji Ustav Srpske pravoslavne crkve za Severnu i Južnu Ameriku.

Promena naziva srpske crkve na američkom kontinentu izazvala je veliku pažnju javnosti, ne samo one šire, laičke, već i one crkvene, i to najviše. Zbog čega je odjednom došlo do nove organizacije srpske crkve u Americi, kako to da u donošenju tih odluka nisu učestvovala dvojica episkopa SPC iz Severne i Južne Amerike, koji su do tada bili učesnici ovih sabora, i zašto izgleda da je ovim odlukama bila iznenađena i Patrijaršija u Beogradu, bila su samo neka od pitanja koja su se tada postavljala.

Trojica američkih episkopa, za koje su neki mediji išli tako daleko da su tumačili da su osnovali novu crkvu u Americi, vladike istočnoamerički Irinej (Dobrijević), zapadnoamerički Maksim i novogračanički Longin u zajedničkom saopštenju tvrdili su da je sve urađeno po propisima, u skladu sa pravoslavnim poretkom i u saglasju sa SPC. Ustav je samo "arondiran", ograničen na teritoriju SAD, što je odobrilo najviše crkveno telo Sveti arhijerejski Sabor 2018. godine, ustvrdili su, a izmenama Ustava učvršćeno je jedinstvo sa SPC. Dok su novim nazivom želeli da izbegnu zabunu da su oni posebna srpska crkva – jer oni su eparhije.

Ostalo je nejasno zašto u ovakvom "učvršćivanju jedinstva sa SPC" nisu učestvovali ni svi episkopi sa američkog kontinenta, a ni sama Patrijaršija, zašto nije primenjena Saborska odluka koja se odnosila samo na "geografsku" izmenu Ustava, ali ne i na promenu njenog naziva. I konačno: zašto nije usvojen naziv "Eparhije Srpske pravoslavne crkve" ako se želela izbeći navodna zabuna oko posebne crkve?

To je ostavilo prostora za nagađanja da se iz novog naziva SPC u SAD ne vidi kojoj pomesnoj crkvi pripadaju te eparhije i da bi u nekom budućem razvoju događaja mogle čak i da se odvoje od srpske crkve i postanu deo Vaseljenske patrijaršije, na primer, koja bi, sudeći prema njenom shvatanju crkvenog ustrojstva, takav potez smatrala ne samo poželjnim, već i kanonski utemeljenim.

Episkopi nepoznatog identiteta i statusa

Ovakva tumačenja trojica episkopa odbacivala su kao zlonamerna, neistinita i proizvoljna i više puta ponavljala da nema govora ni o kakvom narušavanju jedinstva sa SPC, a kamoli raskolu.

Službe bezbednosti SAD ruše jedinstvo pravoslavne crkve

Pa ipak, njihovi argumenti nisu zaustavili pisanja dela beogradske štampe koja je, pozivajući se na neimenovane crkvene izvore, navodila da je tadašnji patrijarh Irinej besan na američke episkope, da su se oni odmetnuli od srpske crkve, pa čak i da im preti raščinjenje.

Posebno su na udaru bili vladike Irinej Dobrijević i Maksim. "Zli jezici" optuživali su episkopa istočnoameričkog da je glavni zagovornik "kontroverznih" izmena u organizovanju crkvenog života u SAD, uz podsećanje da se našao u američkim depešama koje je objavio "Vikiliks" a u kojima se, prema tim navodima, američkoj ambasadi preporučuje kao "umerena struja u SPC" spremna za saradnju. U depešama koje su označene kao "poverljive", štaviše, Irinej Dobrijević označen je kao zaštićeni izvor ambasade SAD.

Za vladiku Maksima je navođeno da je početkom te iste 2019. godine već izazvao gnev dela episkopata kada je u jednom intervjuu uporedio sticanje autokefalnosti SPC 1219. godine sa načinom na koji je "Pravoslavna crkva Ukrajine" od vaseljenskog patrijarha Vartolomeja dobila autokefaliju navodeći da se u oba slučaja radilo o "nekanonskom" činu, ali iz najbolje namere.

Osim što većina srpskih bogoslova, i ne samo njih, navodi da je nekakvo nekanonsko sticanje autokefalnosti SPC zasnovano na istorijskom falsifikatu, najviši organi srpske crkve jasno su se izjasnili i o "autokefaliji" PCU i označili je kao protivnu poretku pravoslavne crkve.

Zanimljivo je da su u martu te godine, vladika Maksim i episkop bački Irinej vodili javnu raspravu saopštenjima, izazvanu baš odlukom o davanju autokefalnosti PCU, a u kojoj je u jednom trenutku vladika bački postavio pomalo cinično pitanje mlađem sabratu ko je od njih dvojice kanonski episkop po tumačenju Vaseljenske patrijaršije.

Da li episkop bački, koji je na zvaničnim dokumentima sa Kritskog sabora iz 2016. godine tako i potpisan ili vladika Maksim, kojeg glavni organizator Sabora, Carigrad, potpisuje kao episkopa "u zapadnoj Americi" (umesto: zapadnoamerički, kao što je Irinej episkop bački, a ne u Bačkoj), dakle, bez pripadajuće titule i bez eparhije, kao "episkopa nepoznatog identiteta i statusa" koji obitava na nekoj teritoriji.

Razjašnjenja radi: ne samo ovaj srpski arhijerej "u zapadnoj Americi", već i episkopi u dijaspori svih drugih crkava, potpisani su na ovaj način.

Patrijarsi putuju u SAD

Da li zbog dalekosežnosti i značaja odluka koje su trojica vladika iz SAD donele, a tiču se ustrojstva srpske crkve na ovom kontinentu, ili zbog velikog uznemirenja javnosti, kako se to popularno kaže, i provlačenja kroz medijsko blato episkopa srpske crkve, tek, oko celog slučaja direktno se angažovala i Patrijaršija u Beogradu i najviša crkvena tela.

Sinod, a potom i Sabor, stavili su van snage sve odluke trojice episkopa donete na crkvenom saboru u Čikagu, ali i one donete pre njega a koje se tiču osnivanja novih korporacija i prebacivanja crkvene imovine na njih, a vladikama je naloženo da sve vrate na pređašnje stanje.

Da odluke najviših crkvenih tela budu sprovedene lično su se postarala dvojica patrijaraha, prvo Irinej, a potom i Porfirije.

Patrijarh Irinej otputovao je u Ameriku u februaru 2020. godine na sabor u Klirvoteru na kojem je potvrđeno da će biti sprovedena sinodska odluka o vraćanju u pređašnje stanje, a u saopštenju posle zasedanja kao prva tačka navedeno je da SPC u Severnoj, Srednjoj i Južnoj Americi "radi uklanjanja nesporazuma" ponovo potvrđuje nesumnjivo unutrašnje jedinstvo i naglašava da je bila i ostala "kanonski i jerarhijski sastavni deo autokefalne SPC".

Irinejev naslednik na svetosavskom tronu, patrijarh Porfirije u kanonsku posetu SAD otišao je početkom ove godine, a do tada je pripremljeno izvršenje odluka najviših crkvenih tela koje se ticalo drugog dela organizacionih delatnosti američkih episkopa: osnivanja novih verskih korporacija pred državnim organima.

Sekularne organizacije umesto verskih

Srpska pravoslavna crkva prvi put je registrovana u SAD 1935. godine kada je sveti vladika Mardarije upisao u pravni sistem Ilinoisa pod nazivom "Srpska istočno-pravoslavna eparhija za Sjedinjene Američke Države i Kanadu". Njen naziv je 1984. godine promenjen u "Srpska pravoslavna crkva u SAD i Kanadi", a 2017. je iz verskih prevedena u red sekularnih neprofitnih organizacija pod nazivom "Srpske pravoslavne eparhije u SAD" - poput nevladinih organizacija.

Osnivački akti koji se tiču manastira SPC, i statuti tri eparhije, koji su pripremljeni i 2017. podneti nadležnim državnim organima radi upisa u državnu evidenciju sadržali su određene odredbe koje nisu bile u saglasnosti sa sveštenim kanonima pravoslavne crkve i Ustavom SPC, a nisu bili ni odobreni od strane Sabora i Sinoda SPC, objašnjava se u tekstu protojereja-stavrofora dr Velibora Džomića, koji je bio u Patrijaršijskom pravnom timu oformljenom da rešava ovo pitanje, a objavljenom u službenom "Glasniku" SPC početkom ove godine.

Koliko su ovi potezi bili problematični za SPC posredno se vidi i iz saopštenja Sinoda iz decembra 2021. godine. Tu se navodi da će saborskom odlukom o povratku na stanje pre 2017. crkvena imovina u SAD, preneta na novoformirane korporacije, biti "vraćena u redovni crkveno-pravni status i predstavljaće isključivu i neotuđivu imovinu Srpske pravoslavne crkve na prostoru Sjedinjenih Američkih Država".

Na taj način, pojašnjava se dalje u saopštenju, crkvenom imovinom u SAD će se ubuduće upravljati bez individualnog prava na otuđenje ili opterećenje bilo koje vrste, isključivo u skladu sa sveštenim kanonima pravoslavne crkve i Ustavom SPC, a pod neposrednim nadzorom Svetog arhijerejskog Sinoda.

Trojici episkopa krajem te 2021. godine ovo crkveno telo stavilo je u zadatak, između ostalog, da promeni oblik organizovanja iz sekularnih neprofitnih u verske korporacije, kao i da promeni postojeće nazive eparhija i manastira tako da bude jasno da pripadaju Srpskoj pravoslavnoj crkvi.

U skladu sa zahtevima najviših crkvenih tela srpske crkve, u toku 2022. godine odlučeno je da verska korporacija koju je registrovao sveti Mardarije 1935, a koja je dobila novi naziv 2017, ubuduće u pravnom poretku SAD bude prepoznata i priznata pod nazivom "Srpska Pravoslavna Crkva – Patrijaršija srpska" i da neposredno, u skladu sa Ustavom SPC, bude vezana za Patrijaršiju srpsku sa sedištem u Beogradu i najvažnije organe SPC.

Tako je, kako navodi protojerej-stavrofor Velibor Džomić, Patrijaršija srpska od 2022. godine u pravnom poretku SAD priznata i prepoznata kao subjekt prava - pravno lice i kao osnivač Eparhija novogračaničke, istočnoameričke i zapadnoameričke.  

Nakon svih ovih odluka, posetu patrijarha Porfirija eparhijama u SAD početkom ove godine, tamošnje sveštenstvo videlo je kao dodatno osnaživanje duhovnog jedinstva i sloge srpskog naroda na severnoameričkom kontinentu, kako je to opisao njujorški paroh protojerej-stavrofor Živojin Jakovljević.