Operacija "Halijard": Jugoslovenska vojska u otadžbini, od američkih saveznika do neprijatelja

Operacija "Halijard" (ne)očekivano je uzburkala političke duhove u Sarajevu. Povod za to bilo je svega nekoliko inserata iz filma "Heroji Halijarda" srpskog reditelja Radoša Bajića, prikazanih na Sarajevskom filmskom festivalu.

Zapravo, političku oluju u Sarajevu izazvala je uloga Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) u ovoj operaciji. Sada se u Sarajevu reditelj Bajić optužuje za pokušaj rehabilitacije Draže Mihailovića i za istorijski revizionizam.

U stvari, pravi primer istorijskog revizionizma predstavlja degradiranje operacije "Halijard", tokom koje su spasavani američki piloti obarani iznad Srbije i Jugoslavije. Ali, pođimo redom.

Operaciju "Halijard" pojedini izvori opisuju i kao "najveću akciju spasavanja savezničkih snaga iza neprijateljskih linija u Drugom svetskom ratu", pa čak i kao "jednu od najuspešnijih spasilačkih misija u istoriji ratovanja".

Ova operacija izvedena je u Srbiji, zahvaljujući saradnji avijacije SAD i JVuO, pod komandom generala Mihailovića.

Američko bombardovanje srpskih gradova

Najveći broj pilota evakuisan je tokom 1944. godine sa improvizovanog aerodroma u selu Pranjani. Istorijska istina, a ne revizionizam, jeste da su četnici na taj način spasli ukupno savezničkih 512 pilota, oborenih iznad Jugoslavije.

Reč je, uglavnom, o pilotima 15. korpusa vazduhoplovnih snaga SAD, koji je dejstvovao po ciljevima u Austriji, Mađarskoj, Slovačkoj, Jugoslaviji, Bugarskoj i Rumuniji. Najvažniji ciljevi bile su rafinerije nafte u Ploeštiju u Rumuniji. Svi letovi američkih bombardera do rafinerija išli su preko Srbije. Američki bombarderi poletali su sa aerodroma u Južnoj Italiji.

Od oktobra 1943. sve do oktobra 1944. godine, 15. korpus obavio je ukupno oko 20.000 borbenih letova. U tom periodu, izgubljeno je skoro pedeset odsto aviona i samo oko deset odsto pilota.

Maršruta letova aviona iz Južne Italije do ciljeva u Rumuniji ponavljala se svakodnevno od proleća 1944. godine.

Dve trećine letova sa aerodroma u Južnoj Italiji obavljeno je ka ciljevima u Bugarskoj, Rumuniji i Srbiji.

Pritom, planski su bombardovani i srpski gradovi: Beograd ukupno osam puta (uključujući i bombardovanje na Uskrs), Niš oko trideset puta, zatim Kragujevac i Leskovac, kao i još neki gradovi.

Zapadni saveznici okreću leđa JVuO

Nemci su raspolagali ograničenim brojem lovačkih aviona, a najčešća meta su im bili saveznički avioni, već oštećeni vatrom njihove protivvazdušne odbrane, zbog čega su leteli na manjim visinama.

Operacija "Halijard" faktički započinje naredbom generala Draže Mihailovića, koja je u januaru 1944. godine stigla u štab Prvog ravnogorskog korpusa: "Formacije savezničkih aviona, dejstvujući na objekte neprijateljske teritorije, preleću našu zemlju… Preduzmite potrebne mere da ih sačuvate. Spaseni avijatičari iz svih krajeva biće vama upućeni. Pripremite njihovu zaštitu, snabdevanje i evakuaciju."

Spasavanje savezničkih pilota trajalo je od januara 1944. godine, sve do februara 1945. godine.

Nemačke snage su tragale za savezničkim pilotima, nudeći i novčanu nagradu onima koji ih pronađu. Ali, nijedan od njih nije izdan. Na osnovu naredbe generala Mihailovića formirano je nekoliko sabirnih centara u Istočnoj Srbiji, Pomoravlju i Zapadnoj Srbiji. Kasnije je u Pranjanima osnovana bolnica za povređene pilote.

Takođe, po naredbi generala Mihailovića, početkom marta 1944. godine, izgrađen je improvizovani aerodrom sa kojeg se vršila evakuacija američkih pilota za Italiju. Stotine seljaka je svakodnevno radilo tokom marta 1944. godine na njegovoj izgradnji.

Obezbeđenje aerodroma vršile su snage Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, omladinske brigade i polaznici oficirske škole, ukupne jačine od 8.000 do 10.000 boraca.

Britanska vojna misija, na čelu sa generalom Čarlsom Armstrongom, zajedno sa oko četrdeset američkih i dvadeset britanskih pilota, evakuisana je već krajem maja 1944. godine.

Evakuacija britanske misije značila je da saveznici okreću leđa JVuO i generalu Mihailoviću. Mihailović je to odlično razumeo.

Posthumno odlikovanje generalu Mihailoviću

Veliko razočarenje za Vrhovnu komandu JVuO bili su i potpuno prazni avioni, koji su sletali bez ratnog materijala, vojne i sanitetske pomoći. Amerikanci su prazne avione pravdali žurbom. Međutim, avioni iz Barija poletali su napunjeni vojnom opremom, oružjem i municijom, koju su izbacivali iznad partizanske teritorije u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori.

Pod pritiskom bolje naoružanih partizana i zbog prodora Crvene armije u Srbiju u jesen 1944. godine Vrhovna komanda JVuO, zajedno sa američkom vojnom misijom, napušta Pranjane. Međutim, evakuacija američkih pilota je i posle toga nastavljena, nedaleko od Koceljeve.

Sredinom oktobra 1944. godine, sovjetska Crvena armija zauzela je prostor Srbije sve do Čačka, a partizanske snage iz Bosne i Crne Gore spojile su se sa sovjetskim snagama.

Pod pritiskom partizanskih jedinica, Vrhovna komanda JVuO prelazi iz Srbije u Istočnu Bosnu, zajedno sa američkom vojnom misijom. Prvog novembra 1944. je generalu Mihailoviću ponuđeno da i on sa njima napusti zemlju, međutim, on je taj predlog odbio.

Poslednja evakuacija, sa Ozrena, obavljena je krajem februara 1945. godine.

Predsednik SAD Hari Truman, 29. marta 1948. godine posthumno je odlikovao generala Dragoljuba Mihailovića najvišim ordenom SAD - "Legijom za zasluge" (Legion of merit).

Obrazloženje za dodelu ordena glasi: "General Dragoljub Mihailović se na izuzetan način istakao kao vrhovni komandant jugoslovenskih oružanih snaga, a kasnije i kao ministar rata, organizovanjem i vođenjem veoma važnih snaga otpora protiv neprijatelja koji je okupirao Jugoslaviju, od decembra 1941. godine, do decembra 1944. godine. Neverovatnim naporom njegovih neustrašivih jedinica mnogi avijatičari SAD su spaseni i bezbedno vraćeni prijateljskoj komandi. General Mihailović i njegove snage su… pomogli u postizanju konačne pobede savezu, iako nisu bili aktivno snabdevani, i mada su se, lišeni svega, borili pod krajnje teškim uslovima."

Orden je u maju 2005. uručen ćerki generala Mihailovića Gordani na ceremoniji održanoj u Beogradu.