Smrću me plaše, ponosna ptico bune: Dan kada je raspušten Banjički logor

Otpor protiv nemačkih okupatora u Srbiji, posle kapitulacije Jugoslavije u aprilu 1941. godine nikada nije prestao, iako je na svaki način pokušavano da se on uguši, a stanovništvo da se zastraši strašnim odmazdama, javnim vešanjima i tajnim hapšenjima.

Najvidljiviji simbol nemačke odlučnosti da uguše svaki eventualni napad na okupatorsku vlast bio je logor na Banjici, barake okružene visokim betonskim zidovima sa pet stražarskih kula iz kojih se danonoćno motrilo na zlosrećnike zatvorene unutra.

Danas skriven iza zgrade Vojne akademije, Muzej Banjičkog logora čuva malo od originalnih objekata, deo logoraških ličnih predmeta i uspomenu na oko 30.000 ljudi, pre svega Srba, ali i Jevreja i Roma koji su bili zatočeni u njemu. Sačuvana su i imena 4.166 žrtava.

Banjički logor formiran je 5. jula 1941. godine, a donošenje odluke da on bude otvoren ubrzao je napad nacističke Nemačke na Sovjetski savez i želja nacista da što brže i što efikasnije neutrališu "opasne elemente": sve one koji bi mogli da organizuju oružanu pobunu protiv okupatorske vlasti, pre svega komuniste.

Odluku o formiranju logora donele su nemački komandant Beograda i zapovednik Gestapoa u okupiranoj Srbiji, a sprovele su je kvislinške srpske vlasti. Banjički logor od tada do dana kada je raspušten imao je takvu dvojnu upravu u kojoj su glavne odluke donosile okupatorske vlasti, sa kojima je sarađivala lokalna, kvislinška uprava i njena policija i organi.

Trećina logora bila je ostavljena na upravljanje Odeljenju specijalne policije Uprave grada Beograda, dok je ostali, veći deo bio nemački. Gospodari života i smrti u logoru takođe su bili Nemci: samo su oni mogli da odlučuju da li će neki zatvorenik preživeti ili umreti. Specijalna policija mogla je da hapsi i dovodi zatočenike, ali ne i da odlučuje o njihovoj konačnoj sudbini.

Za logor je izabrana zgrada 18. pešadijskog puka, a prvi zatvorenici dovedeni su u ćelije već 9. jula. Pod zvaničnim nazivom Prihvatni logor Dedinje ili Koncentracioni logor Beograd, kako se pominje u srpskim dokumentima, zloglasnim objektom od nemačkih komandanata najduže su upravljali Fridrih Vili, bivši berlinski policajac i folksdojčer iz Crvenke Peter Kriger, dok je šef logora na Banjici bio Svetozar Vujković a njegov pomoćnik Đorđe Kosmajac.

U početku ograđen samo bodljikavom žicom, logor je u septembru 1941. dobio visoke, betonske zidove, a 20 velikih soba bivše kasarne bilo je predodređeno za smeštaj logoraša. Sobe su otprilike mogle da prime tridesetak ljudi, ali u njima je bilo smešteno i do 100 logoraša, koji su u hladnim memljivim sobama čekali svoju sudbinu.

Bilo je nekoliko kategorija zatvorenika, ali najveću grupu činili su oni politički: predratni komunisti, borci i saradnici Narodnooslobodilačkog pokreta, pripadnici stranih vojnih jedinica i pokreta, ali i oni iz Ravnogorskog pokreta Dragoljuba Draže Mihailovića.

Na Banjici su tako zajedničku tešku sudbinu delili partizani i četnici, prema kojima su se Nemci odnosili sa podjednakom brutalnošću, smatrajući i jedne i druge neprijateljima svoje vlasti, a kroz logor je prošlo i nekoliko hiljada grčkih rodoljuba pre nego što su upućeni u druge nemačke logore, zarobljeni britanski oficiri, američki, kanadski, novozelandski piloti. Osim njih, na Banjici su zatvarani i zemljoradnici koji nisu na vreme isporučili obavezne isporuke žitarica, kao i oni koje su Nemci smatrali taocima, među kojima su bili srpski intelektualci, članovi porodica partizana i komunista koje su puštali tek kada bi njihov srodnik poginuo na frontu.

Neki istoričari logor na Banjici opisuju kao ogromni surovi kazamat za političke zatvorenike, dok drugi ukazuju da su odmazde bile jedan od razloga za osnivanje ovog logora. Osim za lomljenje otpora, on je služio i izvršavanju surove nemačke naredbe "100 za jednog ubijenog nemačkog vojnika i 50 za ranjenog".

Grupe logoraša odvožene su na streljanje u obližnje Jajince, neki su umirali na putu do tamo u kamionu dušegupki. Prvo masovno streljanje dogodilo se 17. decembra 1941. kada je u Jajincima ubijeno 160 ljudi, među kojima i Vukica Mitrović i Miloš Matijević.  Najgora je bila 1942. godina kada je na Banjicu dovedeno najviše logoraša, ali je bilo i najviše streljanja i iznurivanja glađu. Za šest dana marta te godine ubijeno je 328 osoba, a samo 6. maja 228 njih.

Kako su počeli da trpe poraze na frontu, Nemci su razmišljali o povlačenju i uklanjanju tragova svojih zločina. U slučaju Banjice, kako im je gradnja krematorijuma bila skupa, odlučili su se za spaljivanje leševa u masovnim grobnicama. Od početka novembra 1943. do 2. aprila 1944. u Jajincima su paljeni leševi. Tih poslednjih ratnih godina, logoraši sa Banjice deportovani su u druge koncentracione logore, Aušvic, Mauthauzen, Dahau, kao i one još dalje, na severu Norveške u kojima je stopa smrtnosti bila najveća.

Trećeg oktobra 1944. godine oslobođenje Beograda bilo je pitanje dana. Komandat logora Svetozar Vujković naredio je da se puste svi preostali logoraši osim krivaca prve kategorije. Sledećeg dana i poslednji zatočenik napustio je ovo užasno mesto. Logorska kapija ostala je otvorena.

Četvrti oktobar smatra se danom kada je Banjički logor raspušten. Iza ovog užasnog mesta ostao je sačuvan deo logorskih registarskih knjiga prema kojima je na Banjicu bilo deportovano ukupno 23.697 ljudi, ali su istoričari saglasni da bi taj broj morao biti veći. Nemačke okupacione snage privele su više od dve trećine logoraša, 14.899 njih, a srpski kolaboracionistički organi, pre svega specijalna policija, ali i oružani odredi nedićevaca i ljotićevaca uhapsili su i zatočili njih 8.479.

Među banjičkim žrtvama bilo je 4.166 muškaraca i 452 žene, ali i dece. Mlađih od sedam godina u ovom logoru ubijeno je 24, do 14 godina njih 20, a od 14 do 17 godina 36 mladih duša stradalo je na ovom mestu.

Na spomen obeležju žrtvama Banjičkog logora, nedaleko od današnjeg muzeja, uklesane su reči "Smrću me plaše, ponosna ptico bune".