Provereno min njet: Kako je u ruskim vojnim arhivama opisana operacija oslobađanja Beograda

Trobojka sa crvenom petokrakom u rukama partizana Miladina Petrovića na tadašnjem najvećem beogradskom zdanju, palati "Albanija", označila je kraj ratnih dejstava i završetak "Beogradske operacije". Beograd je konačno postao slobodan grad.

Koncentracioni logori Staro sajmište i Banjica, užasna stratišta Jajinci i Topovske šupe, kamion smrti zvan "dušegupka", nacističke egzekucije prema formuli "sto (Srba) za jednog (Nemca)", policijski čas i racije, predstavljali su delove svakodnevnog života u okupiranom Beogradu tokom 1.287 dana nacističke okupacije.

Na kraju okupacije, Nemci su pribegli miniranju grada. Bio je miniran i jedini preostali most, Stari savski ili Tramvajski most, koga je spasao penzionisani učitelj Miladin Zarić.

U samom centru grada gotovo da nije postojala zgrada koja nije bila oštećena, spaljena ili minirana. Gorele su i banke, škole, kulturni centri, Ruski dom, izdavačke kuće, radio-stanice, stambene zgrade, biblioteke... Gorele su i privatne kuće na liniji povlačenja nemačkih trupa Dedinje-Senjak-Čukarica.

Borbe su vođene za svaku kuću, baštu i ulicu.

Vojni teoretičari svrstavaju Beogradsku operaciju u jednu od najvećih, najžešćih i najznačajnijih bitaka na Balkanu u Drugom svetskom ratu.

Herojstvo sovjetskih deminera

Tada je nastao i prvi posleratni grafit u Beogradu: "Provereno, min njet". Dok su još vođene borbe na ulicama Beograda, demineri Crvene armije su detektorima češljali dvorišta i podrume zgrada locirajući opasna mesta. Kada bi se uverili u bezbednost objekta, napisali bi na zidu crnom, masnom bojom: "Provereno – min njet": provereno, nema mina.

Kako se prisećaju svedoci oslobađanja Beograda, sovjetski vojnici su tih dana sa sobom nosili šablon sa tim natpisom, koji je sadržavao i potpis komandanta jedinice koja je pretraživala objekat.

Iza akcije crvenoarmejskih deminera ostao je razminiran i siguran grad. Natpise na zidovima i fasadama Beograda "provereno min njet" godine su sprale sa mnogih objekata.

Sačuvan je natpis u Skenderbegovoj ulici. Na zgradi banke na uglu ulica kralja Milana i kneza Miloša natpis je obnovljen i zaštićen staklom.

Kao trajna uspomena ostao je i film "Provereno min njet", snimljen 1965. godine, u jugoslovensko-sovjetskoj koprodukciji.

Od oslobođenja do danas, postoje donekle različite verzije kako se odvijala Beogradska operacija. Posle Titovog "odlučnog ne Staljinu", sistematski je umanjivana uloga Crvene armije, naglašavajući da su Beograd, kao i čitavu zemlju, oslobodili partizani", uz "malu" sovjetsku pomoć.

Pisac Muharem Bazdulj nedavno je primetio suprotnu tendenciju: da se partizani i njihova uloga u oslobođenju zemlje učini "nevidljivom", odnosno da se prećuti.

Kako je oslobođen Beograd

Pojam Beogradska operacija, to jest Beogradska strateška ofanzivna operacija, donekle se različito tumači u jugoslovenskoj, kasnije srpskoj, i sovjetskoj, odnosno ruskoj istoriografiji. Današnja srpska istoriografija Beogradsku operaciju opisuje kao borbe za oslobođenje Beograda, koje su vođene od 11. do 22. oktobra, ili, u užem smislu od 14. do 20. oktobra 1944. godine. Sovjetska, a kasnije ruska istoriografija, Beogradsku operaciju opisuje kao borbe vođene od 28. septembra do 20. oktobra.

Pogledajmo kako se Beogradska operacija opisuje danas u ruskim istorijskim izvorima.

Do kraja septembra 1944. godine, trupe 2. i 3. ukrajinskog fronta porazile su nemačke trupe na južnom krilu fronta, stigle do jugoslovenske granice i potom prešle Dunav, zauzimajući mostobran u rejonu grada Turnu-Severin.

Tada se snagama Crvene armije otvorila mogućnost da ostvare kontakt sa jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), koja je do tada već kontrolisala značajan deo teritorije zemlje. Okupatori su zadržali kontrolu nad većinom gradova i nad ključnim železničkim i drumskim komunikacijama.

Grupa sovjetskih, jugoslovenskih kao i bugarskih trupa koja je učestvovala u operaciji sastojala se od 660.000 vojnika, 4.477 topova i minobacača, 421 tenka i 1.250 aviona. Njima se suprotstavilo oko 150.000 nemačkih vojnika, sa 2.130 topova, 125 tenkova, 352 aviona i 74 ratna broda.

Borbe za oslobođenje samog Beograda počele su 14. oktobra. Tog dana sovjetske i jugoslovenske formacije, posle snažne artiljerijske pripreme, probile su prednje nemačke linije. Međutim, nije sve baš išlo glatko: kontrola nad pojedinim tačkama u centru grada, većinom zbog podzemnih tunela i prolaza, nekoliko puta je prelazila iz ruke u ruku.

Dana 20. oktobra, oklopni čamci Dunavske vojne flotile presekli su Nemcima odstupnicu preko Dunava i Save i ubrzo posle toga otpor nemačkog garnizona je slomljen. U gonjenju nemačkih snaga, sovjetske trupe su prešle reku Savu i stigle do Rume, oko 60 kilometara severozapadno od Beograda.

Linija fronta za više od 200 kilometara pomerena ka Zapadu

Gubitkom Beograda prekinuta je glavna nemačka komunikaciona linija od Beograda do Soluna, koju je nemačka komanda koristila za povlačenje sa juga Balkana. Ovo je primoralo Nemce da se povlače preko brdovitih predela centralne Jugoslavije, gde su bili izloženi dejstvima NOVJ.

Tokom operacije, sovjetske, jugoslovenske i bugarske trupe su porazile grupu armija "Srbija", nanele ogromnu štetu drugim formacijama Grupe armija F, oslobodile istočni i severoistočni region Jugoslavije sa prestonicom Beogradom i stvorile uslove za ofanzivu na budimpeštanskom pravcu.

Linija dodira na ovom delu Balkanskog poluostrva pomerena je za više od 200 kilometara ka zapadu.

Neprijatelj je imao 45.000 ubijenih i zarobljenih, uništena su 53 tenka, 184 poljska topa i minobacača, 66 borbenih aviona.

Gubici sovjetskih trupa iznosili su 18.838 ljudi, od čega je 4.350 ubijeno. Ovim ljudima dugujemo večnu zahvalnost.