Lider gulenističkog pokreta i "državni neprijatelj broj jedan" u Turskoj, Fetulah Gulen, preminuo je u osamdeset trećoj godini u svom domu u Pensilvaniji, u SAD.
Tajnoviti turski imam i politički protivnik turskog predsednika Redžepa Tajipa Erdogana poslednjih godina je postao jedan od najpoznatijih, ali i najkontroverznijih ličnosti u Turskoj. Dok ga jedni smatraju za vodećeg zastupnika "umerenog islama" i pobornika međuverskog dijaloga, drugi ga optužuju za politički oportunizam, veze sa američkom obaveštajnim službama i pokušaje destabilizacije jedne od najznačajnijih muslimanskih zemalja.
Gulen, koji je rođen 1941. u religioznoj porodici u gradiću Pasinler, na istoku Turske, više od pet decenija je vodio jedan od najuticajnijih, ali i najkontroverznijih pokreta u islamskom svetu, koju su u Turskoj optuživali da funkcioniše kao "država u državi".
Ko su gulenisti?
Gulen je početkom 1970-ih godina došao na čelo pokreta Hizmet, za koji se procenjuje da je brojao nekoliko miliona članova i koji je uskoro postao poznat kao Gulenov pokret. Gulen je u prvi mah živeo u Izmiru, da bi se 1999. godine preselio u SAD, u jedan manji gradić u ruralnoj Pensilvaniji, odakle je nastavio da jača svoj uticaj ne samo u Turskoj, već i u drugim delovima sveta.
Hizmet je, makar zvanično, bio fokusiran na obrazovanje, a tokom godina su uspostavili razgranatu mrežu od više stotina škola širom sveta. Na svom vrhuncu, pokret gulenista je upravljao sa više od 1.000 škola širom sveta, u kojima se obrazovalo više miliona đaka. Ta organizacija je imala i sopstvene medije, humanitarne fondacije i stručne organizacije, a zbog svoje tajnovitosti često je nazivana i kultom.
Gulenisti su ubrzo postali miljenici zapadnih elita, koje su u njima videle promotere "umerenog islama", koji je spajao tradicionalno i moderno, kao i međuverskog dijaloga. Gulen se u više navrata sastajao sa uticajnim verskim liderima poput pape Jovana Pavla Drugog, vaseljenskog patrijarha Vartolomeja, ali i sa jevrejskim verskim vođama.
Propagiranje "umerenog islama" i generalno prozapadna orijentacija gulenista postala je posebno izražena u periodu nakon terorističkih napada u Njujorku 11. septembra 2001. i "rata protiv terorizma" koji je ubrzo nakon toga objavio američki predsednik Džordž Buš Mlađi, kada je delovalo kao da je Amerika u ratu sa čitavim islamskim svetom.
Gulen i Erdogan: Od saradnika do neprijatelja
Gulen i Erdogan su u prvi mah bili saradnici. Dolazak Erdoganove AK partije na vlast 2002. označio je kraj višedecenijskog kemalističkog konsenzusa, tokom kog su sledbenici prvog turskog predsednika Mustafe Kemala Ataturka, u saradnji sa vojskom, sprečavali religiozne islamističke partije da dođu na vlast u Ankari - često korišćenjem nasilja.
Tokom prvih desetak godina vlasti AK partije, gulenisti su odigrali važnu ulogu u Erdoganovim reformama, koje su pojedini posmatrači nazvali "konzervativnom revolucijom". Međutim, nesuglasice u odnosima Gulena i Erdogana počele su da isplivavaju krajem prve decenije 21. veka,
Jedna od tačaka razdora bila je Erdoganova politika prema Izraelu. Turski lider je 2010. godine prekinuo diplomatske odnose sa jevrejskom državom, nakon što su izraelske snage napale brod jedne turske humanitarne organizacije koja je nosila pomoć u Pojas Gaze, a tom prilikom je ubijeno devet aktivista. Gulen je javno kritikovao aktiviste koje su pokušali da probiju izraelsku blokadu, ali i Erdoganovu antiizraelsku retoriku.
Odnose dve strane pokvarila je i afera Ergenekon. Reč o navodnoj tajnoj organizaciji ekstremista iz turske "duboke države" koji su planirali da sruše Erdogana i ograniče uticaj njegove partije, ali i Gulenovog pokreta.
Međutim, uskoro je postalo jasno da gulenisti koriste pretnju od potencijalnog državnog udara kako bi se obračunali sa sopstvenim političkim protivnicima, što je naišlo na neodobravanje Erdogana i njegovih saveznika. Na udaru gulenista našao se i Hakan Fidan, Erdoganov bliski saradnik i tadašnji šef turske obaveštajne službe (danas ministar spoljnih poslova).
Raskol je postao izvestan nakon protesta protiv Erdogana u parku Gezi u Istanbulu 2013. Iako gulenisti nisu otvoreno podržali demonstrante, Gulen je počeo da kritikuje Erdogana zbog navodnog autoritarizma i da poziva na saradnju sa liberalnim i prozapadnim strujama u turskom društvu. Nakon što je Erdogan počeo da vodi sve nezavisniju - a na momente i otvoreno antizapadnu - spoljnu politiku, odnosi turskih vlasti i gulenista su nastavili da se pogoršavaju
Konačni raskol: Pokušaj puča u julu 2016. godine
Konačni rasplet u odnosima Erdogana i Gulena dogodio se u julu 2016. godine, kada je deo turskih oružanih snaga pokušao da izvrši državni udar i svrgne predsednika Erdogana.
Turske obaveštajne agencije su, ipak, uspele da dođu do saznanja o predstojećem puču pre njegovog početka, navodno uz pomoć svojih ruskih kolega. Nasilna promena vlasti je sprečena, a organizatori puča ubrzo su uhapšeni. Tokom okršaja pučista i pristalica vlade poginulo je oko 300 ljudi, dok je njih oko 2.100 povređeno.
Turski predsednik je optužio Gulena i njegove pristalice da stoje iza pokušaja državnog udara, a od SAD je tražio da ga uhapse i predaju turskim vlastima. Amerikanci su to odbili, tvrdeći da turska strana nije iznela adekvatne dokaze.
Nespremnost američke strane na saradnju dovela je do zaoštravanja tursko-američkih odnosa, ali i do sumnji da upravo Vašington stoji iza pokušaja svrgavanja Erdogana. Prema navodima turskih medija, akcije pučista koordinisane su iz NATO baze u Indžirliku u Turskoj, a samom akcijom je, prema informacijama koje je preneo list "Jeni safak", neposredno rukovodio penzionisani američki general Džon Kembel.
Prema navodima koje je izneo kanadski tink-tenk Centar za istraživanje globalizacije, Gulen i njegov pokret su decenijama sarađivali sa CIA, a "kontakt" im je bio nekadašnji agent te američke agencije Grejem Fuler. Turske vlasti optužuju Fulera za umešanost u pokušaj puča iz 2016, a protiv njega je u toj zemlji podignuta optužnica.
Gulenov pokret je neposredno pre neuspelog puča proglašen za "ekstremističku organizaciju" i "paradržavnu strukturu" u Turskoj, a kasnije je isti status dobio i u Pakistanu, ali i nekolicini regionalnih međunarodnih organizacija. Škole povezane sa Gulenom zatvorene su u Turskoj, ali i značajnom broju drugih država.
Sam Gulen je do kraja života negirao da je umešan u pokušaj puča, koji je javno osudio.