Tačno pre 78 godina američke trupe su oslobodile najstariji nemački koncentracioni logor Dahau, Nacisti su ga osnovali 1933. godine i za 12 godina kroz tu "fabriku smrti" prošlo je više od 200.000 ljudi.
U njemu je ubijeno najmanje 70.000 ljudi, uključujući 6.000 Jugoslovena, od kojih je bilo najviše Srba. Logor se nalazio na mestu napuštene fabrike municije kod srednjovekovnog grada Dahaua, 16 kilometara severoistočno od Minhena u Bavarskoj.
Hajnrih Himler, šef policije u Minhenu i kasnija desna ruka Adolfa Hitlera, zvanično je opisao logor kao "prvi koncentracioni logor za političke zatvorenike". Mnogi su umirali i od bolesti i neuhranjenosti, a bilo je i samoubistava.
Početkom 1945. pojavila se epidemija tifusa, od kojeg je umro veliki broj zatvorenika. Broj nikad neće biti utvrđen jer su inače pedantni Nemci, pre ulaska američkih vojnika uspeli da spale deo dokumentacije.
Uz hiljade jugoslovenskih logoraša, u Dahau su bile zatočene mnoge ugledne ličnosti srpske nacionalnosti. Među njima su bili najpoznatiji velikodostojnici Srpske pravoslavne crkve, patrijarh srpski Gavrilo i episkop Nikolaj Velimirović.
Uz njih su bili i general Mihajlo Nedeljković, profesor Univerziteta u Beogradu Vladeta Popović, advokat Tripko Žugić, koji je bio i pomoćnik ministra unutrašnjih poslova u vladi generala Dušana Simovića, te diplomata i generalni konzul Radovan Šumenković... Od poznatijih Srba u Dahauu su bili zatočeni violinista Vlastimir Pavlović Carevac, novinar i prevodilac Nenad Jovanović, španski borac Simo Čučković... Poznati glumac, reditelj i književnik Stevo Žigon je dve godine proveo u ovom logoru. Patrijarh Gavrilo i vladika Nikolaj Velimirović, koji su po dolasku nemačkih okupatora proglašeni za narodne neprijatelje i ratne zločince, internirani su u Dahau. Oni su preživeli spletom okolnosti - vladika Nikolaj se sa komandatom logora Johanom Adlerom upoznao još u internatu u Bernu 1908. godine, čak su i delili istu sobu.
Tada je Adler spremao doktorat iz istorije, a vladika Nikolaj iz teologije. U logoru je Adler vodio istragu i saslušavanje vladike Nikolaja i patrijarha Gavrila pred esesovcima i ispitivao ih je sedam uzastopnih dana, kako bi dobio na vremenu i spasio im živote. Na kraju je proglasio da nemaju krivice, jer je bio svestan da Hitler Nemce vodi u propast.
"Dugina divizija" sedme američke armije ciljano se kretala od Vircburga prema jugu, i u jutarnjim satima 29. aprila 1945. Amerikanci su stigli pred zatvoreni ulaz u zloglasni koncentracioni logor kod Minhena. Nemački Vermaht već odavno je bio u povlačenju, a SS-jedinice koje su čuvale logor većim delom su bile u bekstvu.
Amerikanci su bez ispaljenog metka zaposeli potpuno prljav, zapušteni logor. Ono što su videli, šokiralo ih je: stotine leševa u barakama i otvorenim vagonima teretnih vozova, izgladneli zarobljenici, traumatizovani ljudi, tifusari. Samo retki su mogli da stoje na nogama.
U logoru su bile 32 barake, a u svakoj četiri prostorije sa po 200 logoraša.
"Iza žice i električne ograde skeleti su sedeli na suncu i međusobno jedni drugima trebili vaške. Svi su nekako jednako izgledali, kao da je neko izbrisao izraze na njihovim licima i njihovu starost", napisala je američka novinarka Marta Gelhorn, koja je od oktobra 1944. kao ratna reporterka pratila napredovanje američkih trupa u okupiranoj Evropi.
Nakon prvog obilaska, bila je potresena onim što je tamo zatekla.
"Prešli smo preko velikog, punog, prašnjavog logora, između baraka za zarobljenike, i ušli u vojnu bolnicu. U hodniku su sedeli drugi skeleti. Oko njih se širio miris bolesti i smrti. Gledali su nas, ali bez ikakvih pokreta. Na njihovim licima nije bilo nikakvog izraza, nikakve mimike. Njihova lica sastojala su se samo od žućkaste, čekinjave kože koja je bila nategnuta preko kostiju."
Marta Gelhorn je bila supruga poznatog pisca Ernesta Hemingveja. Od početka Španskog građanskog rata izveštavala je za velike američke listove sa svih ratnih poprišta sveta. Kao zvanični vojni reporter pratila je napredovanje američkih jedinica u Evropi. Tako je sa američkim vojnicima stigla i u Dahau. Užasnuta, zapisala je:
"Većinu je ubila glad. Ljude su tu rutinski i hladnokrvno ostavljali da umiru od gladi".
Prilikom oslobađanja logora američki vojnici su pronašli 39 vagona napunjenih ljudskim telima. Poređali su 50 nacističkih vojnika koje su u zatekli u logoru i streljali ih, a taj čin se smatra jedinom odmazdom za Dahau. "Nema uzimanja zarobljenika!", vikali su vojnici kada su ugledali stravični prizor i izmučene logoraše.
Fabrika smrti, logor Dahau, ne sme da se zaboravi. Sećanje mora da se čuva, da opominje. Dahau je na njihovoj savesti. Probuđeni nacizam opet preti.