Veliki doprinos srpskom jeziku, kulturi i istoriji: 160 godina od smrti Vuka Karadžića

Reformator srpskog jezika i pisma Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864), koji je u preminuo 7. februara pre 160 godina u Beču, zauzima važno mesto u srpskoj kulturi, ali i na univerzitetima širom sveta, među kojima je i Pitsburg gde se skoro ceo vek u Katedrali učenja neguje sećanje na njegov književni i naučni rad.

"Vuk Karadžić zauzima važno mesto i na univerzitetima širom sveta a jedan od njih je i onaj u Pitsburgu u čijem središtu je Katedrala učenja", podsetila je dečji pisac iz SAD Silvija Otašević, koja je upravo završila "Vukovu ćiriličnu barku" u nameri da najmlađima pomogne da savladaju naše pismo.

Na Univerzitetu u Pitsburgu, osnovanom 1787. godine, pre skoro jednog veka – 1926. godine pokrenuta je ideja o Katedrali učenja, u kojoj se nalaze nacionalne sobe 31 zemlje i u njima najznačajnije kulturno nasleđe i dostignuća zajednica koje su se doselile u Pitsburg iz celog sveta, rekla je Otaševićeva za Tanjug.

Jugoslavija – Srbi, Hrvati i Slovenci – bili su među onima koji su podržali tu veliku ideju, rekla je Otaševićeva, čije su dve knjige beogradski đaci proglasili za najbolje. Ona je dodala da je Jugoslavenska soba danas jedna od najstarijih u Katedrali, dizajnirana i opremljena u našem autentičnom stilu, sa tavanicom i zidovima u duborezu kojom, uz Vuka Stefanovića Kradžića, dominira i Petar Petrović Njegoš.

Nacionalne sobe u Katedrali učenja godišnje poseti i 30.000 posetilaca, dodala je ona i ocenila da je to odlična prilika da se posetioci iz celog sveta upoznaju i sa našim velikim reformatorom koji je uspeo da od darovitog, samoukog dečaka pređe put do jedne od najznamenitijih ličnosti srpske kulture.

Nemerljiv je Vukov doprinos tome što su srpske narodne pesme, kultura i istorija postali dostupni i poznati širom Evrope. Stekao je ugled među intelektualcima Evrope, čak i kod umova kakvi su bili Gete i Ranke, a univerzitet u Jeni proglasio ga je počasnim doktorom.

Nešto više od tri decenije posmrtni ostaci Vuka Stefanovića Karadžića počivali su u Beču, da bi ih 12. oktobra 1897. u okviru velike nacionalne manifestacije preneli u Beograd. Sahranjeni su u porti Saborne crkve, uz Dositeja Obradovića.

U februaru, pre 210 godina, objavio je prvu zbirku sakupljenih pesama pod nazivom "Mala prostonarodna slaveno-serbska pesmarica".

Iste 1814. godine štampana je i prva verzija njegove gramatike "Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda".

Vukova prva zbirka "Mala prostonarodna slaveno-serpska pesmarica" je zbirka od oko 100 lirskih i nekoliko junačkih pesama. Objavljena je, uglavnom, reformisanom ćirilicom Save Mrkalja, a ustrojena po ugleda na dela srpskog školskog nadzornika, literate, pedagoga i prevodioca Avrama Mrazovića.

Rođen je 1787. godine u Tršiću kod Loznice. Bio je samouk, 1804. kada je izbio ustanak Karađorđa, kao 17-godišnjak postao je pisar jadarskog ustaničkog prvaka Đorđa Ćurčije posle čijeg stradanja prelazi u Srmeske Karlovce, gde traže da nastavu pohađa od prvog razreda, koji je uveliko prerastao.

Već u proleće 1807. vratio se u Karađorđevu Srbiju, gde je ponovo bio pisar.
U beogradskoj Velikoj školi, koju je Dositej Obradović osnovao 1808. godine, bio je jedan od prvih, ali i najstariji đak.

U to vreme pojavljuju se i prvi znaci kostobolje koja će ga odrediti zanavek.

Početkom 1810. na lečenju u Pešti, upoznao se sa Savom Mrkaljem i Lukom Milovanovim, koji su već nastojali da reformišu – pojednostave srpski pravopis.

U jesen 1813. odlazi u Beč. Posle pesmarice i prve gramatike, 1818. godine u Beču objavio "Srbski rječnik", sa "serbskom gramatikom". Trojezični srpsko-nemačko-latinski rečnik nastao je kao plod pomoći Jerneja Kopitara.

U Vukovom rečniku našlo se oko 26.000 reči. Štampan je Vukovim pravopisom, uz obilje etnografskih i istoriografskih podataka.

U Lajpcigu je 1823. i 1824. godine štampao je nova izdanje narodnih pesama, a septembra 1823. godine, zaslugom njegovih nemačkih poštovalaca, Univerzitet u Jeni promovisao ga je u počasnog doktora nauka. Materijalno je odahnuo tek pošto mu je ruski dvor dodelio redovnu penziju 1826. godine.

Od 1834. do 1838. godine putovao je po zemljama koje je su nastanjivali Srbi, vredno beležeći jezik, običaje, verovanja i predanja...

Vukov književni i naučni rad podržali su i pojedni znameniti evropski intelektualci njegovog vremena, poput braće Jakoba i Vilhelma Grima, Johana Volfganga Getea, ali su njegove ideje vezane za reformu jezika i pisma teško prihvatane među Srbima.

Mitropolit karlovački Stefan Stratimirović, retko učen čovek, s gnušanjem je gledao na njegov rad. Vukov prevod Novog zaveta smatrao je skandaloznim. Tokom većeg dela vladavine Knjaz Miloš Obrenović ograničavao je upotrebu Vukovog pravopisa. U to vreme gotovo da nije bilo važnijeg srpskog intelektualca koji se potpuno slagao s njegovom pravopisnom reformom.

Do pobede Vukove reforme došlo je 1847. godine, kada su objavljene "Pesme" Branka Radičevića pokazale da se Vukovim jezikom mogu pisati i umetnička dela. Iste godine Đura Daničić je tekstom "Rat za srpski jezik i pravopis" dokazao opravdanost Vukove reforme.

Zahvaljujući Vukovim reformama, u srpski jezik je uveden fonetski pravopis jednostavno rečeno – utemeljio je pravopis po principu jedno slovo – jedan glas, a slavenoserbski, u ono vreme jezik obrazovanih, bio je potisnut.

Verovatno najpoznatije Vukovo pravilo je pravilo "piši kao što govoriš, čitaj kako je napisano", poput onog koje je Sava Mrkalj napisao nešto ranije u svojoj knjizi "Od danas sav naš pravopis dolazi pod ovo načelo: 'Piši kao što govoriš'".

Zagovarao je vraćanje književnosti narodnom jeziku, odnosno vraćanje narodu.

Autor je više značajnih dela srpske književnosti i istorije: "Život i običaji naroda srpskog", "Imena sela u Srbiji izvan pašaluka beogradskog", "Žitije Hajduk Veljka Petrovića", "Miloš Obrenović-knez Srbije ili građa za srpsku istoriju našeg vremena", "Srpske narodne pjesme" i "Srpske narodne poslovice".
Veliki istraživački rad svrstava ga u začetnike etnografije i etnologije u Srbiji.

Njegovo delo sabrano je, u modernim izdanjima, u čak 39 tomova.
Iza sebe ostavio je kćerku Minu Vukomanović-Karadžić, veliku ljubav pesnika Branka Radičevića. Imao je trinaestoro dece, od kojih su nešto duže poživeli samo Mina i Dimitrije, koji nisu ostavili potomstvo.