Kultura
Sudbina srpskog rukopisnog nasleđa: Samo u Drugom svetskom ratu uništena trećina kosovskih rukopisa
Ono što se do početka 20. veka sačuvalo i sabralo u zbirci rukopisnih knjiga Narodne biblioteke u Beogradu stradalo je, prvo, u Prvom svetskom ratu, a zatim, trajno uništeno u Drugom svetskom ratu kada su trajno uništene kolekcije manastira Žitomislić, Devič, Grgeteg, kaže Milanka Ubiparip iz Narodne biblioteke Srbije
Republika Srbija nedavno je kupila dve vredne srpske rukopisne knjige: "Srpski oktoih" i "Žitije Varlama i Joasafa". Rukopisno blago s početka 14, odnosno 15. veka kupljeno je na aukciji u Londonu.
Prema opisu na sajtu aukcijske kuće "Kristis" oba su u London stigla iz privatne kolekcije Skojen za koju su takođe nabavljeni iz privatnih kolekcija. Iako je na ovakvu vest prva asocijacija najčešće da se radi o rukopisu poharanom iz neke manastirske riznice, izgubljenom u dva svetska rata ili prošvercovanom u metežu čestih sukoba na ovim prostorima, stvari ne stoje uvek tako.
Rukopisne knjige na različite, nekad vrlo zamršene, a nekad vrlo jasne i nimalo opskurne načine stizale su do kolekcija i zbirki u inostranstvu gde se veliki broj njih i danas čuva.
Istraživačka putovanja po Balkanu
Stručnjak iz Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije Milanka Ubiparip objašnjava za RT Balkan da su tokom 19. veka, na primer, ambiciozna istraživačka putovanja po Balkanu, Bliskom Istoku i Svetoj Gori preduzeli brojni naučnici, putnici i istraživači, koji su, neretko bili pasionirani kolekcionari.
"Pomenimo Porfirija Uspenskog, Aleksandra Fjodoroviča Giljferdinga, Mihaila Pogodina, Andreja Nikolajeviča Popova, Viktora Ivanoviča Grigoroviča. Rukopise su, neretko, nalazili u ruševinama i razvalinama srpskih manastira, neke su dobijali na poklon od sveštenika i monaha. Uglavnom su sami beležili poreklo rukopisne knjige, a neke su kolekcije, pre nego što su predate većoj ustanovi, već imale pripremljene kataloge sa napomenom o mestu čuvanja rukopisa", kaže Ubiparipova.
Ona napominje da sudbina srpskog rukopisnog nasleđa deli sudbinu mesta njegova čuvanja.
"Mnoge dvorske, vlastelinske, crkvene i manastirske biblioteke u kojima se čuvalo naše pisano nasleđe uništavane su više puta, sve do najnovijeg vremena. Neke važne zbirke preživele su ozbiljna oštećenja još u srednjovekovnom, nemanjićkom periodu, na primer rukopisne knjige manastira Žiče, a naročito tokom osmanskog osvajanja Balkana", kaže naša sagovornica.
Stradanje u Prvom i trajno uništenje u Drugom svetskom ratu
Čak i ono što se do početka 20. veka sačuvalo i sabralo, recimo, u zbirci rukopisnih knjiga Narodne biblioteke u Beogradu stradalo je, prvo, u Prvom svetskom ratu, a zatim, trajno uništeno u Drugom svetskom ratu, dodaje Ubiparipova.
"Pokušaj spasavanja najvrednijih knjiga iz fonda srpske nacionalne biblioteke 1914/1915. godine, selidbom u više etapa, na žalost, nije uspeo. U posleratnim godinama, samo su pojedini kodeksi ili njihovi delovi identifikovani u stranim kolekcijama (kolekcija ser Čester Bitija u Dablinu, Harvard), kao i u antikvarnicama u Zapadnoj Evropi, od kojih ih je otkupila Narodna biblioteka Srbije", navodi ona.
Kako dodaje, među njima su bile najvrednije knjige predratnog rukopisnog fonda: "Beogradski parimejnik" (prva četvrtina 13. veka), "Bratkov minej" (druga četvrtina 13. i prva polovina 14. veka), "Zbornik popa Dragolja" (treća četvrtina 13. veka).
"U požaru Narodne biblioteke u Beogradu, prouzrokovanom bombardovanjem srpske prestonice 6. aprila 1941, izgorela je skoro četvrtina do tada sačuvanog rukopisnog blaga sabranog sa prostora bivše Jugoslavije. Među izgorelim rukopisima, kojih je bilo oko 1.300, bilo je, oko 140 rukopisa iz Stare Srbije. Kako je utvrdio Dimitrije Bogdanović, jedan od najistaknutijih istraživača našeg pisanog nasleđa, samo u Drugom svetskom ratu uništena je trećina kosovskih rukopisa koji su do tada ostali sačuvani posle svih paljevina, krađa i pohara tokom osmanske vladavine", priča Milanka Ubiparip.
U pomenutom periodu stradale su i riznice fruškogorskih manastira, a trajno su uništene kolekcije, na primer, manastira Žitomislić, Devič, Grgeteg, dodaje ona.
"Nauka o rukopisnoj knjizi razvila je metod rekonstitucije – svojevrsne arheografsko-bibliografske rekonstrukcije i 'obnove' uništenih i oštećenih fondova i zbirki rukopisnih knjiga. Pomenimo, ovom prilikom, rekonstituciju stare zbirke Narodne biblioteke u Beogradu, opljačkane u toku Prvog svetskog rata i spaljene u nemačkom bombardovanju prvih dana napada na Jugoslaviju u Drugom svetskom ratu. Rekonstitucija podrazumeva prikupljanje (i publikovanje) sačuvane, objavljene kao i neobjavljene građe o uništenim i nestalim rukopisima", kaže naša sagovornica.
Digitalni inventar
Što se tiče rukopisa koji su u inostranstvu i mogućnosti njihovog povratka u zemlju, Ubiparip napominje da briga o srpskom rukopisnom blagu koje se čuva u institucijama u inostranstvu treba da počiva, pre svega, na mogućnosti neposrednog uvida istraživača u sastav knjižnih fondova i kolekcija u kojima se ono nalazi.
"Otkup je uvek dobar put vraćanja rukopisnog blaga u zemlju, ukoliko postoji zakonski osnov za ovakav vid sakupljanja pisanog nasleđa", kaže Milanka Ubiparip.
Ona napominje da postoje i drugi oblici "sabiranja" rukopisnog nasleđa, koje već dugi niz godina poznaje naša nauka.
"Naime, jedan od osnovnih zadataka Arheografskog odeljenja Narodne biblioteke Srbije, otkako je osnovano kao svojevrsni institut za rukopisnu knjigu (1961), bio je da prikuplja snimke ćirilskih rukopisa u zemlji i srpskih u inostranstvu", kaže naša sagovornica.
Do sada je u njemu sabrano oko 5.700 mikrofilmova, pre svega, rukopisa iz jugoslovenskih zbirki. Značajan je i broj mikrofilmova rukopisa koji se čuvaju u inostranstvu.
"U NBS se započelo i sa digitalizacijom rukopisnih fondova, a razvija se i projekat izrade elektronske baze podataka srpskog rukopisnog nasleđa – svojevrsnog digitalnog inventara svih srpskih rukopisa, kako onih sačuvanih, tako i onih čija je sudbina danas nepoznata, kao i uništenih, a ranije zabeleženih, u starijoj literaturi", navodi Ubiparipova.
Ona objašnjava da ovaj zahtevan proces počiva na sistematskom radu evidentiranja i opisa srpskih rukopisa koji se, od osnivanja odeljenja, kontinuirano sprovodi, a proizilazi iz odluke Slavističkog kongresa u Moskvi 1958. godine o izradi generalnog kataloga slovenskih rukopisa.
"Opis ćirilskih rukopisa u zemlji i srpskih u inostranstvu, projekat koji se razvija u Arheografskom odeljenju, ima razvijenu metodologiju naučnoistraživačkog rada, oslonjenu na tradiciju, naročito ruske arheografske škole", napominje Milanka Ubiparip.
