Božić u Teheranu

U centralnom delu poslovnog središta iranskog glavnog grada, megapolisa Teherana, na uglu jednog od glavnih bulevara Karim Kan Zand (po osnivaču persijske dinastije Zand, vladaru od 1751. do 1779.) i dugačke Neđatolahi ulice, uspinje se katedrala Svetog Sarkisa Jermenske apostolske crkve. Nazvana po Svetom Sarkisu ratniku, građena je između 1964. i 1970. po nacrtima iransko-jermenskog arhitekte Eugena Aftandilijana i savremeni je simbol hišćanstva u Iranu.

Hrišćanstvo u Iranu datira iz ranih godina te religije, u Isusovo vreme koje je prethodilo islamu. Hrišćanska vera je uvek bila manjina u Iranu, u doba državnih religija -  zoroastrijanstva u istorijskoj Persiji, sunitskog islama u srednjem veku posle arapskog osvajanja i šiitskog islama nakon preobraćenja persijske dinastije Safavida u 15. veku. U prošlosti je hrišćanstvo bilo mnogo zastupljenije u Iranu nego danas, a njegovi pripadnici su u okviru Crkve Istoka, poznate i kao Nestorijanska, tokom kasne antike i srednjeg veka odigrali značajnu ulogu u istorijskoj hrišćanskoj misiji.

Prema iranskim izvorima, u zemlji sa blizu 87 miliona stanovnika, u kojoj su 97 odsto muslimani vernici, živi između 150.000 i 370.000 hrišćana, koji uživaju slobodu da obavljaju svoje rituale i slave vlastite praznike, tako i Božić. Većina iranskih hrišćana su jermenskog porekla, a postoji i mali broj protestanata, Asiraca, katolika i pravoslavnih hrišćana, koji svi imaju crkve u Teheranu.  

Crkva svetog Sarkiza je katedrala Jermenske dioceze Teherana, jedne od tri u Iranu, i najveća je hrišćanska crkva u Teheranu, visoka 36,5 metara. Jednobrodoj betonskoj građevini su spoljni i unutrašnji zidovi prekriveni belim mermerom. Krase je dva zvonika, a u unutrašnjosti je galerija za crkveni hor. Gradnja crkve je počela 1964. sredstvima jermenskog dobrotvora Markara Sarkisijana u znak sećanja na suprugu, u čemu su ga podržali sinovi. Obnovljena je 2000. i 2006.

Crvena subota

U dvorištu je spomenik povodom Jermenskog genocida, takođe od belog mermera. Na postolju su natpisi na persijskom i jermenskom jeziku, sa datumom 24. april 1915, poznatim kao Crvena subota. Tada su turske vlasti, shodno jermenskom tumačenju, počele deportaciju njihovih nacionalnih intelektualaca.

Crkva nosi ime po Svetom Sarkisu (320-370) jedom je od najomiljenijih svetaca Jermenske apostolske crkve. General Sarkis, nacionalni heroj u jermenskoj mitologiji, komandant vojske cara Konstantina Velikog, vrhunski ratnik, bio je, takođe, izuzetan propovednik i svetac zaštitnik mladih ljubavnika.

Poput drugih pravoslavnih crkava, polukružni oltar je na istočnoj strani katedrale. Na obe strane oltara su ulazi u đakonikon. Zidovi iznad oltara i sa obe njegove strane su prekriveni slikama biblijskih tema: Bogorodica sa Isusom, Vaznesenje Gospodnje, Sveti Jovan Krstitelj krsti Isusa, Raspeće Hristovo. Stilom podsećaju na Mikelanđelove radove u Sikstinskoj kapeli Apostolske palate u Vatikanu.

Sa plafona se spuštaju raskošni tirkizni lusteri. Na zidovima i prozora crkve su lepe freske i vitraži, sve sa biblijskim i nacionalnim jermenskim scenama, te Isusovim portretima.

Bio je radni dan krajem avgusta 2017. Bez drugih posetilaca, crkva je odisala mirom i spokojem.

Jermenska apostolska crkva slavi Božić 6. januara, zajedno sa krštenjem Isusa Hrista, Bogojavljenjem. Samo je Jermenska crkva sačuvala drevni običaj praznovanja Božića i Krštenja u jednom danu. Druge crkve rođenje Hristovo slave 25. decembra ili 7. januara, a Krštenje - 6. ili 19. januara.

Iranske kolege kažu da je katedrala živahno mesto okupljanja Jermena iz Teherana i njihovih prijatelja ili radoznalaca Iranaca tokom pričešća u noći i jutro pred Božić, kao i ranije dočekujući Novu godinu po gregorijanskom kalendaru. Pred praznike su na prozorima prema bulevaru Karim Kan Zand crteži u bojama, a ispred crkve okićene jelke. Pojedini muslimani uručuju prijateljima hrišćanima cveće. Ili ih njime obasipaju. Zajedno se slikaju kraj božićnih ukrasa.

Jedna od najstarijih hrišćanskih zajednica

Nacionalna crkva Jermena je pravoslavna i jedna od najstarijih hrišćanskih zajednica. Kraljevina Jermenija je bila prva država koja je usvojila hrišćanstvo kao zvaničnu religiju, 301. godine nove ere (n. e), tokom kralja Tiridata Trećeg (vladara između 283. i 333.). Prema tradiciji, crkva je nastala 46. godine n. e. delovanjem apostola Vartolomeja i Tadeja, njenih zaštitnika.

Jermeni preko 1.000 godina žive na teritorijama savremenog Irana. Nekoliko puta u istoriji su severozapadni delovi Irana bili deo Jermenije. Neke od najstarijih jermenskih crkava i manastira su na teritoriji Irana.

Takav je manastir Svetog Tadeja, u planinama iranske provincije Zapadni Azerbejdžan, 20 kilometara od grada Čaldirana. Grad je čuven po Bitki kod Čaldirana 1514. između vojski otomanske Turske i safavidske Persije koja je odredila istoriju Bliskog istoka naredna četiri veka.

Manastir je znan i kao “Crna crkva” (Kara Kilise), jer su njegovi najstariji ostaci od crnog i belog kamena. Prema legendi, građevina posvećena Svetom Tadeju je prvobitno nastala 68. godine n. e.

Tokom praznika u slavu rođenja Isusovog se u delovima gradova u Iranu u kojima žive njegovi sledbenici, oseća duh hrišćanstva, prepoznaju znaci i tragovi te religije. Postavljene su borove jelke, a u prozorima pojedinih prodavnica su kutije crvenih, zelenih i zlatnih boja sa poklonima, slike Device Marije, Josifa i bebe Isusa. Tržni centri i hoteli su ukrašeni, vide se figure Božić Bate, bombone lizalice i snežne kugle, a radosno praznično raspoloženje se širi društvenim mrežama. Praznično je i u severnom imućnom teheranskom susedstvu Vanak u klubu Ararat, nazvanom po mitskoj jermenskoj planini koja je sada na turskoj strani granice.

Najsvečanije je ipak u katedrali Vank u zapadnom iranskom gradu Isfahanu. Izgrađena u prvoj polovini 17. veka uz podršku safavidskih vladara, katedrala je istorijsko središte jermenske crkve u Iranu.

Vank na jermenskom znači "manastir" ili " prebivalište". Crkva je nadaleko poznata kao beskrajno remek-delo arhitekture, jer skladno spaja islamske motive i elemente sa jermenskom tradicijom. Katedrala ima kupolasto svetilište veoma slično iranskim džamijama, ali poluoktagonalna apsida i podignut oltar daju joj hrišćanski izgled.

Kaže se da je izgradnja crkve počela 1606. a značajne promene u dizajnu su izvršene između 1655. i 1664. Stotine Jermena koji su se naselili u Isfahan tokom Osmansko–safavidskog rata (1603-18), sa svojim veštinama trgovaca, preduzetnika i umetnika doprineli su završetku gradnje katedrale.

Jermenska tradicija

Hrišćani u Iranu slave Božić više dana kod kuće i posetama rođacima i prijateljima. Ta tradicija podseća Irance na njihovu proslavu Noruza, 21. marta, prvog dana proleća i početka Iranske Nove godine.

Poglavar jermenske dioceze Irana episkop Sarkis Davidijan ukazuje da Jermeni hrišćani slobodno obavljaju religijske obrede, društvene i kulturne aktivnosti. Sve božanske religije u Iranu su zastupljene u parlamentu, Mađlisu, ravnopravno sa ostalim narodnim predstavnicima, naveo je episkop.

Prema ustavu, šiitska verzija islama je zvanična religija u Iranu. Istovremno, Islamska Republika priznaje zoroastrijansku, jevrejsku i hrišćansku religioznu manjinu. Ustav proklamuje da je “zabranjeno ispitivanje verskog opredelenja” i da “ni na koji način neko ne može biti povređen ili kažnjen samo zbog svoje vere.”

Georgik Abramian, poslanik iranskih Jermena u Mađlisu je istakao da, u skladu sa milenijumskom tradicijom Irana, hrišćani i sledbenici drugih religija, mada manjine u državi kojom dominiraju muslimani, “imaju uzajamne i odnose sa muslimanskom braćom i sestrama koji su simbol tolerancije i miroljubivog suživota.” Hrišćani imaju tri poslanika u Međlisu, od kojih su dvojica iz redova Jermena.

Miroljubiv suživot, po Abramijanu, pokazuje istorijsku povezanost i bliskost među religijama u Iranu. Opet, “u njihovoj dugoj istoriji u Iranu, hrišćani su, skupa sa ostalim Irancima, uvek nastojali da uzdignu Iran,” ističe jermenski poslanik.

Pričešće u Božićnjoj noći se služi u oko 600 crkava u Iranu. Pažnju privlači bogosluženje u Crkvi Majke Marije u Urmiji, najvećem gradu u pokrajini Zapadni Azerbejdžan, udaljenoj 770 kilometara od Teherana. U Urmiji sa oko 700.000 stanovnika na nadmorskoj visini od 1.300 metara, asirijsku bogomolju smatraju drugom najstarijom u hrišćanskom svetu, posle Crkve rođenja Hristovog u Vitlejemu, na Zapadnoj obali.

Neki asirijski i hrišćanski istoričari su verovali da je Crkva Majke Marije prethodno bila hram vatre u kome su se molili zoroastrijski sveštenici. U vreme rođenja Isusa Hrista su tri sveštenika iz crkve primetila zvezdu koja se neobično kretala, od istoka na jug u pravcu Jerusalima. Sveštenici, mudraci (još i mogi ili volsi), Melhior, Gospar i Valtasar su smatrali da je zvezda znak očekivanog rođenja Mesije i uputili su se u Jerusalim da ga sretnu.

Justin Popović (1894-1979), arhimandrit manastira Ćelije, doktor teologije, profesor Beogradskog univerziteta i duhovnik, pisao je kako neki od svetih Otaca misle da su mudraci poticali iz Persije. Prema drugim izvorima, samo je Melhior bio persijski učenjak ili kralj.

Otac Justin navodi da je u to vreme u Persiji „veoma visoko stajala nauka zvezdočataca, i tamo niko nije mogao postati car dok prethodno ne izuči tu nauku“. Persija je obilovala trima darovima koje su mudraci doneli novorođenom Isusu - zlatom, tamjanom i izmirnom (mirisnom smolom).

Prema nekim novovekovnim istoričarima, mudraci su po povratku iz Jerusalima hram vatre u Urmiji pretvorili u crkvu. Pojedini stručnjaci tvrde da su grobovi mogija do 1915. bili u crkvi. Bogomolja je, nakratko, pred Prvi svetski rat pretvorena u rusku pravoslavnu crkvu i tada su, navodno, kameni grobovi mudraca prebačeni u muzej u Kijevu.

Rusko groblje

Inače, u Teheranu postoji i preko 100 godina staro Rusko groblje u kome počivaju izbeglice od Boljševičke revolucije 1917, ali i sovjetski vojnici koji su umrli dok su u Iranu tokom Drugog svetskog rata obezbeđivali transportne puteve od Persijskog zaliva ka SSSR. Groblje su još 1894. ustanovili članovi značajne ruske zajednice u Teheranu.

Među izbeglicama u Iranu je bio i Nikolaj Markov, belogardejski oficir koji je, obrazovan i u građevinarstvu i arhitekturi, osnovao u Teheranu projektantski biro i izgradio niz zgrada ministarstava, Glavnu poštu i politički zatvor Kasr, najstariji u gradu, sada muzej. Markov je projektovao i osam džamija, te pravoslavnu crkvu Svetog Nikole.

Crkva Svetog Nikole je sagrađena 1945. prilozima ruskih emigranata. Čuvena je i jer je kraj nje ustanovljen i prvi dom za stare koji se prvobitno brinuo o ruskim imigrantima, a danas je otvoren i za nehrišćane.