Katarina Jakuškina: U Srbima savremeni Rusi mogu videti sebe kakvi su oni bili pre revolucije

U Andrićgradu, nedaleko od najčuvenijeg mosta srpske književnosti, razgovaramo sa dr Katarinom Ivanovnom Jakuškinom, profesorom srpskog jezika na Katedri za slavistiku Filološkog fakulteta Moskovskog državnog univerziteta "M. V. Lomonosov". Profesorka Jakuškina je učenik i naslednik velikog profesora i prijatelja srpskog naroda Vladimira Gutkova, a ove godine dodeljena joj je Povelja Saveza slavističkih društava Srbije za izuzetan doprinos razvoju srbistike u Rusiji.

Već pet godina zaredom u Moskvi organizujete seminar pod nazivom Škola srbistike. Možete li nam reći nešto više o tom seminaru, kao i o zborniku radova Dominante srpske kulture koji ste priredili, a koji je proizišao iz rada učesnika?

Seminar je nastao 2019. sa ciljem da se da podsticaj za razvoj srbistike u Rusiji i istovremeno da se dublje istraže glavne crte srpske kulture. Za profesionalno stasavanje veoma je važna sredina i škola je bila smišljena da pruži tu sredinu mladim ljudima koji se bave srpskim jezikom u Rusiji ili interesuju se za njega. Pošto svi ne mogu otići na studije ili putovanje u Srbiju, rešili smo da na nekoliko dana dovedemo srpsku akademsku filološku sredinu u Rusiju i na taj način da omogućimo bliže upoznavanje ruskih studenata sa njom i da podstaknemo njihovo interesovanje za naučna istraživanja.

Ovu ideju je zdušno podržao gospodin Nebojša Janković, rukovodilac grupe kompanija "Komita", biznismen koji živi i radi u Moskvi i tako je škola zaživela. Osim ideje o srpsko-ruskoj akademskoj komunikaciji za osnivanje škole je bila veoma bitna ideja unapređivanja naučnog znanja o srpskom jeziku, književnosti, istoriji i zato je škola dobila ime Dominante srpske kulture i bila je pozvana da kaže nešto novo o suštini kulture srpskog naroda  i da usmeri istraživače ka traganju za ključnim osobinama srpske kulture.

Zbornik koji obuhvata većinu predavanja prve dve škole trebao je da opiše neke od tih dominanti: važnost srednjovekovne tradicije, veze sa Rusijom, pograničnost – postojanje između Istoka i Zapada, veliku ulogu jezika u nacionalnoj svesti.

Zadužili ste srpski narod prevodom na ruski čuvene knjige Pavla Ivića Srpski narod i njegov jezik. Takođe, bili ste redaktor prevoda Dogmatike Svetog Justina Ćelijskog. Kakav je status ovih velikana u ruskoj kulturi?

Prepodobni Justin nije široko poznat u Rusiji, mada su njegova dela dosta izdavana. Zanimljivo je da na primeru dela ave Justina može se videti razlika u ruskoj i srpskoj crkvenoj poetici. Pesnički, lirski karakter njegovih dela pun emocije vrlo je neobičan za ruskog čitaoca crkvene literature koja je mnogo stroža i ne neguje umetnički žanr. Ta lirska forma je verovatno odraz srpske kulture i tradicije  i preko njegovih tekstova Rusi se zapravo upoznaju ne samo sa duhovnim temama nego i sa srpskim načinom razmišljanja o tim temama a samim tim i sa srpskim karakterom.

Isto važi i za Pavla Ivića. Pavle Ivić je poznat samo u užoj naučnoj sredini, pre publikacije njegove knjige na ruskom bilo je objavljeno svega nekoliko njegovih članaka. Ideja o publikaciji je nastala iz saznanja o nužnosti promovisanja srpske kulture u Rusiji i jedan od zadataka ove promocije je bio i ostao objavljivanje u Rusiji naučne i naučno-popularne literature o srpskom jeziku i kulturi jer nakon duge pauze nastale posle sovjetskog doba slična literatura nije izlazila. Usput rečeno, sa istim ciljem su izdate i gore pomenute Dominante. Kao i knjige ave Justina, knjiga Srpski narod i njegov jezik vredna je ne samo zbog svog sadržaja, odnosno pregleda istorije srpskog jezika u vezi sa istorijom naroda, nego i zbog autorskog stava koji pokazuje duboku tolerantnost srpske kulture.

Dakle, to nije samo knjiga o srpskoj kulturi nego i vrlo srpska knjiga po svom duhu, knjiga iz koje se može učiti životni stav jednog Srbina.

Na Zapadu se srpski jezik neretko proučava u okviru bhsc jezika (bosanski-hrvatski-srpski-crnogorski). Kakav je pogled ruskih srbista na jezičko pitanje otvoreno raspadom srpskohrvatskog jezičkog konstrukta? Kako Vi vidite odnos savremene kroatistike i srbistike?

U Rusiji se nikada ne koristi naziv BCMS. Meni on deluje čak omalovažavajuće jer jezik, kao i narod i država, treba da ima lično, vlastito ime koje ukazuje na njegovu individualnost. U dijalektološkom smislu bez sumnje zadržali smo predstavu o  jedinstvu srpskohrvatskog odnosno centralnojužnoslovenskog dijalekatskog kontinuuma, koji sačinjavaju štokavsko, čakavsko i kajkavsko narečja. To se odražava u kursu istorije i dijalektologije srpskog jezika na filološkom fakultetu Moskovskog univerziteta. U njegovim okvirima se proučava jezičko variranje i istorija jezičkih oblika na celom prostoru Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Kada se govori o modernim standardnim jezicima polazi se od postojanja dva glavna standarda, srpskog i hrvatskog, bošnjački se uzima u obzir samo pri specijalnom istraživanju jezika Bošnjaka.

Granice srpskog jezika

Na primer, u komparativnom rečniku slovenskih jezika koji se sada priprema na Institutu za slavistiku u Moskvi, posebno su predstavljeni srpski i hrvatski jezici, ali ne i bošnjački. Međutim, u mnogim radovima koji nemaju srbistički ili kroatistički karakter nego širi slavistički karakter, za označavanje građe se i sada upotrebljava skraćenica s-h. U Rusiji se srbistika i kroatistika često ne dele, istraživači se mogu baviti jezičkim problemima na široj građi. Naravno srbistika dominira, ali ima i stručnjaka koji sebe smatraju isključivo kroatistima.

U jednom našem privatnom razgovoru pomenuli ste da Srbija treba Rusiji i da je veoma važno da Rusi uče srpski jezik i poznaju našu kulturu. Za većinu nas, rekao bih, ta perspektiva nije očekivana. Kako biste je obrazložili?

Verujem da Rusi treba da upoznaju Srbe kako bi se duhovno preporodili i oživeli. Rusko društvo je trenutno svojim znatnim delom u mrtvenom stanju i živi u okviru svojih ličnih materijalnih interesa koji ruše ličnost. U Srbima savremeni Rusi mogu videti sebe kakvi su oni bili pre revolucije.

Nezavisnost, unutrašnja sloboda, borbenost, dostojanstvo, iskrenost, požrtvovanost prema drugom čoveku i prema ideji, otvorenost i srčanost, ljubav prema životu – to je ono šta Rusi treba da uče od Srba. I zbog toga treba promovisati učenje srpskog jezika u Rusiji i širiti među Rusima predstavu o srpskoj kulturi. 

U srpskoj kulturi se mnogo govori o poreklu naše rusofilije, koja ima istorijski utemeljena ishodišta. Ta činjenica je poznata akademskoj zajednici, iako se u javnosti često falsifikuje ili proglašava posledicom uticaja ruskih medija. Postoji li, sa druge strane, srbofilija u Rusiji? Ukoliko postoji, koja su njena ishodišta?

Srbofilija u Rusiji i postoji i ne postoji. Uglavnom je široko rasprostranjena predstava o Srbiji kao prijateljskoj zemlji koja vodi samostalnu politiku koja nije u skladu sa zapadnom. Srbofilija je karakteristična za izrazito patriotski orijentisane i crkvene ljude. U toj sredini živi svest o tome da su Rusi i Srbi braća. U crkvenoj sredini se čita srpska duhovna literatura, postoji svest o srpskim svetinjama, Kosovu.

Kod ljudi patriotske pozicije postoji svest o  suprotstavljanju Srbije američkoj politici, o ratu u Bosni i na Kosovu, o zajedništvu sudbine ruskog i srpskog naroda. Mislim da su duboka ishodišta ovog odnosa još u Rusiji od pre 1917. koja je videla u Srbima "jedinoverni" narod. Pričao mi je otac, svedok Drugog svetskog rata, kako se tada mnogo pisalo o srpskoj borbi protiv fašizma, što je jačalo predstavu o bliskosti Srba. Ja sam upisala fakultet 1994. godine i mogu reći da tada nisam imala nikakvu predstavu o Srbima.

Od početka 2000-ih počeo je da se formira u ruskom društvu novi odnos prema Srbima. Postao je popularan odmor u Srbiji i Crnoj Gori, a dalje i učenje jezika. Lepa priroda, gostoljubivi i širokodušni ljudi, lepi i jeftini restorani, jezička bliskost. Tako je nastao još jedan, mada i uzak, krug ljubitelja Srbije. Sada na mnogim ruskim univerzitetima postoje tzv. srpski centri koji okupljaju mlade ljude koji se interesuju za Srbiju. Jedan od najvećih ako ne najveći i najpoznatiji je u Belgorodu, poznat pod imenom Srce. Ti centri organizuju izložbe, takmičenja, susrete, otvaraju jezičke kurseve. Ima i škola gde se slične manifestacije organizuju za decu. Lično mislim da je sveta dužnost Rusije da na svaki način podržava Srbe kao narod koji se suprotstavlja globalizaciji i pruža divne obrasce služenja duhovnim vrednostima bez obzira na ogroman pritisak zapadne kulture.

Ovaj razgovor vodimo nakon završetka seminara Srpsko-ruski kulturni mostovi koji je održan u Andrićgradu. Seminaru je prisustvovali ruski studenti sa različitih univerziteta. Kakvo je interesovanje ruskih studenata za studije srbistike? Možete li nam nešto reći o motivima koji su ih naveli da se bave srpskim narodom?

Interesovanje za studije srbistike postoji. Ne mogu reći da je ono veliko, ali ga ima. Sada na prvoj i trećoj godini filološkog fakulteta MGU ukupno studira 12 studenata. Osim toga još 50 studenata ruske filologije uči srpski jezik kao izborni predmet. Osim na MGU, samo u Moskvi srpski se studira i uči još na nekoliko fakulteta. Uzimajući u obzir da Rusi malo poznaju Srbiju, teško je očekivati da mnogi ljudi svesno dođu na srbistiku.

Ja sam sama slučajno upisala srpski jezik. Mada ima među našim studentima i onih koji su od detinjstva bili duhovno usmereni na Srbiju. Motivi mogu biti sasvim različiti. Neko ima srpsko poreklo, neko ima prijatelja Srbina, nekome se sviđa Miloš Biković, neko je u detinjstvu živeo sa roditeljima u Srbiji ili Crnoj Gori, neko se interesuje za slovenske jezike, neko za retke… Ali, kao što sam rekla, ima studenata koji su se pre fakulteta uveliko interesovali za Srbiju, čitali o njoj.

U ruskoj kulturi ne postoji konkurentna upotreba dva pisma. Rusija je, u određenom vidu, nosilac ćiriličke civilizacije. Ipak, Vi ste neko ko izuzetno dobro poznaje naše prilike. Kakav je bio Vaš utisak kada ste se prvi put sreli sa srpskom dvoazbučnošću? Šta o njoj mislite danas?

Dvoazbučnost srpskog naroda doživela sam i doživljavam sada kao kulturnu činjenicu i prirodnu pojavu. Sledeći Pavla Ivića mogu reći da je to bogatstvo srpskog naroda, a i odraz njegove kulture i posledica istorije. Ali, ako bude došlo do izbora, naravno smatram da Srbija pre svega mora sačuvati ćirilicu kao jednu od ključnih karakteristika svoje tradicije.