Srpska meka moć: od "kulturnog srpstva" do narodnjaka

U Dubrovniku je 1902-1908. štampan, u ćirilično-latiničnom izdanju, časopis "Srđ". Namenjen promociji književnosti i nauke, ovaj list ujedno je bio i jedno od najznačajnijih glasila Srba u Dalmaciji. Štampan je u Srpskoj dubrovačkoj štampariji, a njegov pokretač i urednik bio je Antun Fabris, slavista, Srbin-rimokatolik poreklom sa Korčule, ujedno i jedan od osnivača Matice srpske u Dubrovniku.

Sa ove distance, i u uslovima kada ogranak Matice hrvatske u Dubrovniku Srbe označava kao bube koje treba istrebiti, zvuči prilično neverovatno. Ipak, na kraju 19. i početku 20. veka, srpstvo u Dubrovniku živelo je svoju renesansu, deleći sudbinu sa maticom kad god joj je bilo teško (i slaveći njene pobede, počev od Osvete Kosova 1912). Mnogi mladi dubrovački Srbi tih godina dopali su austrijskih robijašnica zbog patriotske pesme, nošenja trobojnice, učestvovanja u srpskim nacionalnim organizacijama. Zbog štampanja inkriminišućih sadržaja za ondašnju crno-žutu monarhiju, i list "Srđ" je već 1908. zatvoren, a urednik Fabris pre toga oteran na robiju, koja će trajno narušiti njegovo zdravlje – i doprineti da umre mlad, u 40. godini života.

Ovaj tekst, ipak, nije posvećen srpskim junacima pod Srđem, iako bi oni po mnogo čemu zaslužili da se zbog svojih podviga (produženih i 1941-1945) nađu u osvrtima RT-a. Pominjanje "Srđa" trebalo bi tek da nas uvede u priču o integracijama i srpskoj "mekoj moći" u ovom i minulom veku.

Naime, u jednom od poslednjih brojeva iz 1908, godine obeležavanja nestanka Dubrovačke republike, ali i docnije austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, objavljen je čuveni programski tekst Stojana Novakovića. Istoričar i državnik, jedan od lidera naprednjaka s kraja 19. veka, u godini nacionalnih poraza ispisao je značajan esej pod naslovom "Ujedinjujmo se kulturom", ili, u proširenoj verziji, "Šta nam je činiti kada nas granicama razdvajaju".

U ovom eseju Novaković, kao pouku Dubrovčanima ali i svim drugim porobljenim Srbima, ističe potrebu za kulturnim integracijama koje ne priznaju granice nametnute od imperija: "Dižimo jedno Srpstvo kulturom, ovim lijepim jezikom i ujedinjenom prosvjetom narodnom".

"Ujedinjujmo, ujedinjujmo srce onoga na Timoku i onoga ukraj Gruža na Jadranskome moru; onoga iz Skadra na Bojani, i onoga na Moravi, i onoga na Uni, i onoga na hladnom Vardaru! Šta može i čime smeta granica među sedam državnih vlasti, koje danas upravljaju narodom našim, duhovnome ujedinjenju naroda našega u obrazovanosti, u ukusu, u knjizi, u rodoljublju i u narodnim idealima?", piše Novaković, ali ne ostavlja prostora za mišljenje da je meka moć – "bestelesna sila", kako je on naziva – tek utopija.

Ovaj njegov tekst ima i nastavak koji govori da kulturni rad treba da bude tek jedno od sredstava za odbranu srpstva u budućnosti, tačnije, njegova prethodnica: "Kulturni rad, ovaj koji mi preporučujemo, ne isključuje ni najmanje priprave za raspravu putem sile, za koju gde koji misle da je jedina. Zdravlje narodno traži da se, uza svoj kulturni život i rad na ujedinjenju, neprestano misli i na pitanja oružane odbrane ili oružane akcije, utoliko više što se danas državama daje onoliko poštovanje koliko vojnički vrede".

Po mnogo čemu aktuelan, Novakovićev esej govorio je o opštoj tendenciji elita Kraljevine Srbije: da balkanski Pijemont pre bilo kakvog rata, ili čak umesto rata, treba svoju snagu da pokaže na propagandnom polju. "Kulturno srpstvo" odabrano je kao najprivlačniji model, sa kojim će se identifikovati i drugi regioni i drugi neoslobođeni narodi.

Takva politika imala je u vreme pisanja ovog eseja dosta uspeha; poznato je da se veliki broj stranaca (od Cincara, preko Hrvata do domaćih Švaba, a između dva svetska rata i Rusa) potpuno integrisao ne samo u srpsku sredinu, već i naciju. I to je bio domet tadašnje srpske meke moći: činjenica da su se potonji istaknuti srbofobi, poput Ante Starčevića ili kasnije Krleže, u mladosti prijavljivali na srpske škole ili za srpske stipendije, ili u ratovima odlazili u srpske dobrovoljce.

Onda je srpstvo zamenjeno jugoslovenstvom, i grubim rezovima iz 1918, a pre svega onim iz 1945, meka sila počela je da se odstranjuje iz državne politike, jer je bila viđena kao jedno od sredstava velikosrpske propagande. Način na koji su Srbi bili prikazani u sredstvima informisanja 1980-ih bio je suštinski različit od onog s početka veka – ispunjen gegom, atavizmom i folklorno-brkatim vizuelnim identitetom – pre se uklapao u karikaturalnu sliku iz Zagreba, nego sa starih stranica "Srđa". Uoči i tokom rata u jugoslovenskim republikama krenulo se ne samo u separatizam, već i u oštru diferencijaciju sa svakim kulturnim ostatkom srpstva, odnosno srbijanstva. I kao u svakom krstaškom ratu, pre nego što su počeli da se izgone (i gore) ljudi, iz biblioteka su izgonjene (i gorele) su ćirilične knjige.

Novi vek pokazao je da je knjiga za mnoge precenjena, pa se i opasnost od nje postepeno otklanjala. Fokus se pomerao ka drugim čulima. Jedan večiti državni funkcioner, ujedno i medijski mag, pohvalio se nedavno da je treći dan po padu Knina 1995. na svojoj radio stanici ponovo pustio hrvatske pesme. Sledio ga je i guru sa ružičaste televizije, a za njim sve smelije i čitav niz drugih medijskih magnata. I dan-danas srpski radio programi kao da su okupirani hrvatskom muzikom, pa, kad se negde oko Rtnja i uhvati signal pokoje stanice – ona obavezno prenosi melodije "Magazina", "Kolonije", Nine Badrić, Graša, Olivera, Džibonija...

Kod suseda je trebalo malo više vremena, ali su prvi srpski folkeri, uz mestimičan otpor nekadašnjih "branitelj", u posleratnim godinama počeli da obnavljaju popularnost. To što su bili branjeni ili terani ka margini nije doprinelo da opadne popularnost njihove muzike, koja se isprva nije slušala na koncertima, ali je ostala prisutna na svim privatnim proslavama. I sad zazvuči komično kako neki od slavonskih tamburaških orkestara, ma koliko srčani bili, zasviraju melodije Marinka Rokvića ili njima omiljenog Miroslava Ilića.

"Zvezde Granda" i druga muzička takmičenja, pokrenuta sa ambicijom da pokriju čitav postjugoslovenski prostor (izuzev možda Slovenije), pokazala su kako "šapatom padaju" sve zamišljene civilizacijske granice, pa mladi Bošnjaci iz srca Federacije ili pak Hrvati iz Zapadne Hercegovine u poslednje dve decenije uz osmeh pevaju ekavicom, đuskaju uz "dvojke" i kao meru uspeha vide – preseljenje u Beograd. Isto kao kada su pre stotinu i više leta, vođeni službom, ili kao kraljevi blagodejanci, otpočinjali život na ušću Save u Dunav?

Autor ovog teksta u živom sećanju čuva sliku od pre desetak godina iz Hercegovine, iz predela između Stoca i Čapljine načičkanog selima u kojima su naseljeni hrvatski veterani iz srednje Bosne (sa živopisnim nazivima kao što su Šuškovo i Bobanovo), gde su po banderama, ali i lokalnim bircuzima, bili izlepljeni plakati sa ćiriličnim natpisima u čast polupoznate folk-pevačice iz Srbije koja je dolazila da ih zabavi. Dok se ćirilično pismo u drugim krajevima proteruje sa žestinom iz 1941. (pogledati do koje mere je to izraženo u slučaju nedavne naredbe jedne male opštine kraj Zadra, čije rukovodstvo nalaže da se ukloni spomenik pokojnici koji je ispisan ćirilicom), dotle je moguće da se u ovim tvrdim krajevima ćirilična najava folk-koncerta prihvati kao sasvim normalna pojava. Nije stoga čudno da, s vremena na vreme, dežurni cenzori u Sarajevu ili Zagrebu zavape protiv "cajki" i dekadencije koja dolazi iz "istočnog Mordora", kako se duhovito izrazio Aleksandar Vujović.

Ne treba se povesti ovim razmišljanjima pa pomisliti da se ove činjenice uzimaju u obzir pri izgradnji kulturne strategije u Srbiji. Srpska kultura, iako inkluzivna, ima druge, trajnije uporišne tačke. Između visoke i masovne kulture postoje suštinske razlike, s tim da i ova druga i te kako može pružiti rezultate – kao izvozni brend izaziva manje otpora, a suštinski doprinosi smanjivanju antagonizama prema Srbiji, njenoj prestonici, identitetu i tradiciji.

Jedan od najboljih pokazatelja aktuelnih i budućih kretanja jeste slučaj sa mladom pevačicom Aleksandrom Prijović, koja je posle niza uspešnih muzičkih nastupa u Beogradu (tri rasprodate – napunjene Arene u tri dana) na iznenađenje mnogih zaposela i Zagreb. Da nas upotrebljeni glagol ne navede na krive zaključke o prizivanju opsadnog stanja nad hrvatskom prestonicom: srpska folk-zvezda brzinski je popunila pet zagrebačkih arena (kapaciteta 70-90.000 slušalaca) i najavila decembarske koncerte, postavljajući rekord koji do sada nisu dostigli ni najpopularniji hrvatski muzičari.

Aleksandra je rođena u godini "Oluje" i opšteg izgona svega srpskog iz Hrvatske, a odrasla u Belom Manastiru, centru srpske oblasti Baranje koja je reintegrisana u Hrvatsku tek 1998. godine. Muzičku karijeru započela je kao jedva punoletna 2013, da bi već tri godine kasnije zapevala hit koji bi mogao da posluži kao naravoučenije onim Zagrepčanima koji su ostali zarobljeni u prošlosti: ”Ne trebaju meni senke iz prošlih vremena”. I turneja je naslovljena simboličnim stihom iste pesme: "Od Istoka do Zapada". Politikolog Ognjen Gogić, inače dobar poznavalac kretanja u srpskoj popularnoj kulturi, stoga će optimistično zaključiti kako "ima neke poetske pravde u tome da pripadnica srpske manjine iz Hrvatske danas postaje mezimica Zagrepčana".

Hladan tuš usledio je pre par dana, kada je Aleksandra, očigledno se pravdajući da se ne radi o ofanzivi sa Istoka prema Zapadu, izjavila da joj smeta da je neko karakteriše kao srpsku pevačicu; "ja sam pevačica svih i volim sve", dodala je. Njena svekrva, sa ličnom kartom "Jugoslovenka", u teškim momentima za srpski narod ipak je znala kojoj strani pripada, i iako je po poreklu muslimanka – Bošnjakinja, tokom rata 1992-1995. ostala je u Beogradu i u uniformi VRS pevala na srpskim položajima. Naravno, poštujući i nevine žrtve iz svog naroda i svog rodnog grada.

Bilo bi dobro da i Aleksandra, uprkos statusu regionalne zvezde, ostane dosledna činjenici da je ona pre svega srpska pevačica. U vremenu iskušenja, neka ona tako bude jedna od onih koja će u ime svog naroda na jednom od "frontova" doprineti spuštanju tenzija. I, kao u tekstu Stojana Novakovića, u drugom ruhu i drugim sredstvima, ostvarivati jednako važan cilj: ujediniti srca i onoga na Uni i onoga na Moravi, i onoga sa Primorja i onoga sa Vardara…