Od Krajine do Ukrajine

Najtragičnije srpske zemlje u 20. veku – Srpske Krajine – setimo se svakog avgusta, kada sa tugom obeležavamo godišnjice ''Oluje'' i velike seobe, tragičnije i od one ovekovečene na slici Paje Jovanovića. Izvan toga, nešto tiše i o godišnjici ''Bljeska'' iz iste godine, i možda još o ponekoj godišnjici pogroma.

U protekloj nedelji, tako, molitveno smo se sećali palih u Medačkom džepu; obeležavano je dve decenije od ovog pogroma koji je po bestijalnosti po mnogo čemu podsećao na 1941, ali i bio upozorenje ostalim Krajišnicima kakva ih sudbina čeka ukoliko se ne brane.

Komandant Unprofora general Žan Kot je 19. septembra 1993, posle obilaska gospićkih sela koje su hrvatske snage tada zauzele, dao izjavu za medije: "Nisam našao znakova života, ni ljudi, ni životinja u nekoliko sela kroz koja smo danas prošli. Razaranje je potpuno, sistematsko i namerno".

Srpski gubici u selima Divoselo, Čitluk i Počitelj iznosili su 88 poginulih, ali kada se taj broj uporedi sa podatkom da je u njima pred rat živelo svega 780 stanovnika, shvataju se razmere zločina u ličkim selima, kada je bezmalo za dan zbrisano 11 odsto stanovništva. I baka Danica iz Divosela, sa čuvenog snimka sa brovingom, koja je malo pre toga pred kamerama govorila o otporu "ustašama", završila je prerezanog vrata.

No izuzev parastosa u crkvi i sećanja najbližih, malo šta je govorilo o istoriji stradanja, ali i junačke borbe ovdašnjih Krajišnika, koji su bili svesni da je to borba Davida sa Golijatom, ali nisu od nje odustali.

Istoriju srpske Krajine nismo u dovoljnoj meri proučili i ''apsorbovali'' je sa aspekta srpskog integralizma, najverovatnije zbog dugotrajnog avnojevskog krivotvorenja jedinstvene srpske istorije i stvaranja parcijalnih, a potom i zbog osećaja nacionalnog poraza iz 1995. godine.

Počev od njenih osveštanih temelja, manastira Krka – koji je izrastao kada i Banjska i Ljeviška, Krupe – savremenice cara Dušana, Dragovića, građenog tek nekoliko godina posle Kosovske bitke i svih drugih. Upravo u danima između Preobraženja i Male Gospojine i ove srpske svetinje u Dalmaciji proslavljaju svoje slave, što treba da bude dodatni povod za razmišljanje o Krajini.

U istorijskoj svesti izostala je i dramatična slika o naseljavanju pustih pograničnih oblasti, do uspostavljanja Vojne krajine kao posebne upravne celine, njene organizacije i duge i mukotrpne borbe za očuvanje i proširivanje autonomije.

Tek na studijama istorije, na predavanjima kod profesora Vojina Dabića, najboljeg poznavaoca istorijskih temelja Krajine, mi junoše sa patriotskim natpisima na majicama i maglovitom predstavom o Lici-Kordunu-Baniji, shvatili smo da je krajiška zemlja od 16. do 19. veka u suštini bila živi bedem koji je razdvajao tursko i austrijsko carstvo – imperije, vere i kulture. Jedan veliki zbeg srpskog naroda iz drugih oblasti koje su se našle pod turskim osvajanjima.

Uz to, Krajina je postala i rezervoar za mobilizaciju u austrijsku vojsku, za potrebe ratovanja širom Evrope. Krajišnici su izborili status slobodnih seljaka i niz privilegija, stvorili su svoju teritorijalnu celinu izuzetu iz organa vlasti i razgraničenu od drugih provincija. Drugim rečima, oslobođeni su brojnih dažbina prema Beču, ali su za njegove potrebe angažovani pod opštom vojnom obavezom muškaraca od 16 do 60 godina.

Na primeru jednog sela koje se nalazio u sastavu Vojne Krajine, kroz uvid u protokole umrlih, utvrđeno je da je u ratnim vremenima (osam godina) u 18. stoleću u njemu prirodnom smrću umrlo 117 osoba, ali da ih je u vojnoj službi poginulo čak 25.

To bi značilo da su krajišnici poginuli na bojištu činili bezmalo 20 odsto od ukupnog broja umrlih. U drugom selu, pokazuju istraživanja, iz svake šeste kuće bio bi po jedan poginuo. To su gubici koje prevazilazi samo genocid u NDH u Drugom svetskom ratu. Dodajmo tome i visoku smrtnost od epidemija zaraznih bolesti, kao i teških uslova u kršnim područjima, i shvatićemo koliko je muke bilo uloženo u postavljanje i održavanje krajiške kreposti…

Na prelazu iz 17. u 18. vek Vojnu krajinu su činili Karlovački i Varaždinski generalat, kao i Banska, Posavska, Podunavska, Pomoriška i Potiska krajina. Ipak, delovi Karlovačkog generalata ostali su prva asocijacija na krajinu, budući da su ove srpske oblasti najviše ostale kompaktne i otporne.

Pored stalnih ratnih pustošenja, u miru je jednako postojala opasnost i od unijaćenja, o čemu govore i književni motivi Sime Matavulja, čiji se Pilipenda uspešno odupro pritiscima da priđe ''carskoj veri''.

Uporišne tačke kulture krajiških Srba čvrsto su bile uvezane sa Kosovskim zavetom: pesme, simboli, svetkovine poticali su sa ovog izvora. Njihovim junaštvom nadahnute su nove generacije ratnika i uskoka, koji su u svom vremenu stvorili podlogu i za sasvim novi ciklus epskih pesama.

Lička kapa simbolizovala je borbu i stradanje kosovskih junaka, a u Dalmaciji je čitavo jedno kraško polje oko kog su se načičkala srpska sela prozvano Dalmatinskim Kosovom, usred koga je pet vekova nakon boja propevala crkva Lazarica. Sveti temelji, vitalnost i otpornost Krajišnika svim imperijama koje su se približavale njihovom prostoru, stvorile su poseban identitet, koji je opstao i nakon ukidanja Vojne krajine 1881. godine.

Potomci ratnika i graničara, posle klanja u NDH 1941. koje su dočekali sa nevericom, gotovo goloruki su započeli otpor ustašama, isprva uz velike žrtve. Čak su, kao živi leševi, i samostalno krenuli u proboj iz Jasenovca pred sam kraj rata. Okončali su ga 1945. na pobedničkoj strani, u redovima antihitlerovske koalicije, ali i podeljeni surovim građanskim ratom.

''Iz rata su izašli ne samo proređeni, nego i savršeno proletizirani, bez lidera, ako se ne broje vojni i partijski komandiri i komesari, bez tradicije, bez imovine'', zaključiće Čedomir Višnjić.

O bilo kakvoj njihovoj autonomiji u Titovo vreme nije smelo ni da se zucne, a njihov status bio je obrnuto srazmeran njihovom učešću u ustanku i antifašističkoj borbi. Ipak, period 1945-1991. preostali krajiški Srbi su proveli sa istinskom privrženošću vladajućoj ideologiji i većinskom lojalnošću hrvatskoj državi.

A kada se ponovo zaratilo, neki od njih uprkos višedecenijskom zamućivanju nacionalnog identiteta pokazaće istrajnost u srpskoj epskoj vertikali. U stvaranju i odbrani Republike Srpske Krajine, u operaciji "Koridor", čak i u poslednjim danima borbe.

Pomenimo samo primer braće Orelj, blizanaca Gorana i Zorana, Slavonaca koji su sa samo 19 godina otišli na ratište i izginuli u istom danu, u oktobru 1994. godine. Njihova fotografija, mladih, zagrljenih i nasmejanih, u vojnoj uniformi, možda je i jedna od najdirljivijih i najveličanstvenijih iz Odbrambeno-otadžbinskog rata.

Ili Srđana Čeka, mladog muzičara iz sastava ''Minđušara Knin'', koji je doslovno ostao na poslednjoj straži kraj Okučana 2. maja 1995. godine. Većini je danas poznata sudbina Miloša Ćirkovića, koji je na Kosovu 1999, dok se vojska povlačila, rekao čuvenu rečenicu: ''Vi idite, ja neću''. Isto to izgovoriće u danima sloma Krajine Živko Korać, koji će otpor na Baniji pružati sve do 2001, kada se opkoljen razneo bombom.

Podsetimo se, sada, još nekih datuma vezanih za postojanje RSK koji ne bi smeli da budu zaboravljeni:  17. avgust 1990. i početak nenasilnog otpora krajiških Srba, 21. decembar 1990. i proglašavanje SAO Krajine, 19. decembar 1991. i formiranje RSK (sa tri celine) koja dobija i svoj Ustav, 27. novembar 1992. i nastanak Srpske vojske Krajine, 1. maj 1995. kao dan hrvatskog zauzimanja Jasenovca i stradanja srpskog naroda u operaciji ''Bljesak'', i 4-7. avgust 1995. kao najcrnji dani novije srpske istorije – vreme pada Knina i Republike Srpske Krajine. Iako će ih neki autori različito vrednovati, ovi datumi u budućnosti će sigurno postati deo udžbenika iz istorije.

Ovo bi bio samo kratak osvrt, kontura na temu šta predstavlja Krajina i koliko je važna u srpskoj istoriji.

''Krajina je paradigma, simbol i suština istorijske sudbine celog srpskog naroda, ta reč znači život na granicama zakrvljenih carstva, na raselinama vera i civilizacija'', oceniće nedavno u jednom vrednom eseju istoričar Miloš Ković. Time se skreće pažnja da je srpskom narodu, bez obzira da li živeo kraj mora, na granici, u Šumadiji ili Vojvodini, namenjena sudbina da živi u krajini.

I ono što se dešavalo širom srpskih krajina 1991, 1992, 1995. i 1999, postalo je samo ogledno polje za delovanje Zapada, i primenjivanje metoda koje, uz određene sličnosti, danas vidimo i na tlu Ukrajine. Sa preciznije vremenske distance, jednog dana ocenjivaće se u tom kontekstu i uloga srpske krajine u svetskoj istoriji.

Kada je ''pesnik Kavkaza'' Ljermontov u svojim mladim godinama napisao Junaka našeg doba, delo koje ga je proslavilo, u jednoj od priča naslovljenoj sa Fatalista njegov junak Pečorin našao se u društvu sa čudnim bratom po oružju.

U predahu između borbi, avanturista po imenu poručnik Vulić zarad opklade biva spreman i da žrtvuje život: pred svojim zabezeknutim sagovornicima uzima revolver sa jednim metkom u dobošu, zavrti doboš i potom povlači okidač ne znajući da li će on opaliti ili ne.

Sve to, ne bi li im pokazao da čovek umire samo onda kada mu sudbina odredi.

Rusi tada prvi put vide scenu smrtonosne igre sa revolverom, svojevrsne kocke sa životom, a u vreme kada se ona prenosi na hartiju 1839. biće to i jedinstven motiv u ruskoj književnosti. Ali poručnik Vulić koji je ukazao na ruski rulet je, to je jasno naznačeno u Ljermontovljevoj knjizi, Srbin.

I to Srbin koji je u Rusko carstvo dospeo – pošto je preseljen iz Krajine. Radilo se o istorijskom događaju koji je inspirisao mnoge pisce: nakon razvojačenja (ukidanja) Potiske i Pomoriške krajine u Austrijskom carstvu sredinom 18. stoleća, hiljade bivših srpskih vojnika dospelo je na istok, da budu naseljeni i angažovani za odbranu tadašnje Rusije.

Naseljeni su u oblasti simboličnog naziva – Nove Serbije i Slavjanoserbije, baš onamo gde se danas bije bitka protiv neprijatelja koji je od Krajine do Ukrajine isti. I gde se u našim danima odlučuje da poraz u bici 1995. ne znači i pobedu u ratu, koji traje i 2023. godine. Krajine su nastajale i nestajale, ali je san Krajišnika o slobodi ostao, ma gde živeli.