Sveti Nikola i Srbi
Sveti Nikola je čuvao Srbe, ali su i Srbi sačuvali značaj i prisustvo Svetog Nikole. Zahvaljujući našem narodu, značajno se proširio i očuvao kult svetitelja i daleko van granica srpskih zemalja. Kralj Milutin je sagradio kapelu u Bariju, koju je bogato darivao, između ostalog i svečevom ikonom optočenom zlatom i srebrom
Svaki putnik kroz Romejsko carstvo u srednjem veku mogao je da primeti da je kult Svetog Nikole prilično raširen po tamošnjim gradovima. I to ne samo u istočnim provincijama, odakle je svetitelj poticao, već i po drugim delovima pravoslavnog carstva. Prvu crkvu posvećenu Svetom Nikoli u Carigradu je, još u šestom stoleću, sagradio car Justinijan. Sa sigurnošću se može reći da je veličanstveni manastir Nea Moni, sagrađen u vreme cara Vasilija Velikog u devetom veku u vizantijskoj prestonici, takođe bio posvećen Svetom Nikoli, isto tako i jedan azil u naosu Svete Sofije.
Ni raskol crkava nije promenio, niti umanjio ovaj kult; naprotiv, smatralo se da je u zenitu moći carstva Svetom Nikoli bilo posvećeno oko 2.000 crkava i manastira – više hramova bilo je posvećeno samo Bogorodici.
A kada je Carigrad 1453. konačno pao u ruke turskih osvajača, slava svetitelja nije zgasnula, već se rasplamsala u drugim pravoslavnim zemljama. Njegovo žitije bilo je rano prevedeno na slovenske jezike. Već u 11. veku, prema postojećim zapisima, bio je izuzetno popularan u Rusiji, da bi u narednom periodu velike grupe hodočasnika, ali i skupoceni darovi od ruskih vladara i vlastelina, stizali na mesto počinka njegovih moštiju u Bariju.
Bogorodica, Hristos i Sveti Nikola
I među Rusima je svetitelj, pomalo strogog pogleda, preživeo sve diskontinuitete, pa je do danas njegov lik, uz Bogorodicu i Boga Hrista, najčešći koji se oslikava na triptisima u Ruskoj pravoslavnoj crkvi. Jedna anegdota, sa lepom poukom u slavu sveca, govori da su u generaciji odrasloj pod komunizmom u Rusiji, a nakon početka duhovne obnove, na pitanje o tome ko predstavlja Svetu Trojicu, odgovarali: "Bogorodica, Hristos i Sveti Nikola".
Iz Vizantije i Rusije potekle su (zapisane) i priče o čudima Svetog Nikole, koje su se kroz stare knjige prenele i u srednjovekovnu srpsku državu: jedna od njih govorila je o spašavanju brodolomnika na moru, druga o izbavljenju bludnica, treća o zaboravljenom zlatu, četvrta je govorila o spašenom dečaku – davljeniku iz reke Dnjepar.
U pesmi starostavnoj koju je zabeležio Vuk Karadžić, Sveti Nikola izbavljuje od brodoloma 300 kaluđera koji hodočaste na Svetu Goru. Vuk je ovu pesmu, koju je štampao 1844, smestio u kategoriju ''junačkih, najstarijih'' koje su se uz gusle pevale među Srbima. U nekim narodnim pripovetkama, on je obilazio srpske zemlje zajedno sa Svetim Savom, najvećim prosvetiteljem i reformatorom srpske crkve. Prema jednom naučnom tumačenju, njemu su u srpskom verovanju pripisana i ranija slovenska verovanja u božanstvo mrtvih, odnosno da je božanski brodar i gospodar vode, koji pored svih zasluga ima i jednu izuzetnu: da prevozi duše usnulih na "onaj svet".
Jedina sila na moru
Otkad mu je u Toplici, manastir (svoju prvu samostalnu zadužbinu) posvetio rodonačelnik dinastije Stefan Nemanja, i drugi Nemanjići i nemanjićki velikaši uznosili su molitve i prinosili darove Svetom Nikoli. Ovom svetitelju posvećeni su, širom srpskih zemalja, i manastiri na Vranjini na Skadarskom jezeru, u Dabru – Pribojskoj Banji (zadužbina župana Vukana), kraj Skadra (zadužbina kraljice Jelene), u Kožlju na ušću Pčinje u Vardar (zadužbina kralja Milutina), u Ljubotenu kraj Skoplja (zadužbina vlastelinke Danice), u Gorioču (zadužbina Stefana Dečanskog), jedna od crkava unutar Pećke Patrijaršije, zatim u Prizrenu – Rajkova crkva (velmože iz vremena cara Dušana), u Psači kraj Krive Palanke (zadužbina velmože Vlatka)...
To je neki osnovni spisak, i to samo iz nemanjićke države. A onda su im kasnije pridružene i znamenite crkve i manastiri u Morači, u Lipljanu, u Prištini... do današnjih dana kada su Svetom Nikoli posvećene stotine srpskih hramova (po nekim procenama, čak do 1.300 njih) na svim meridijanima dokle dopire srpska kultura.
Sveti Nikola je čuvao Srbe, ali su i Srbi sačuvali značaj i prisustvo Svetog Nikole. Zahvaljujući našem narodu, značajno se proširio i očuvao kult svetitelja i daleko van granica srpskih zemalja. Kralj Milutin je sagradio kapelu u Bariju, koju je bogato darivao, između ostalog i svečevom ikonom optočenom zlatom i srebrom, kopijom one iz Nikeje koju je slikao savremenik tadašnjeg episkopa Mirlikijskog. Time je, smatra se, srpski kralj postao zaslužan za verni prikaz lika Svetog Nikole koji je opstao do današnjih dana. I to je postao još jedan prilog za ulogu Srba u svetskoj istoriji.
Upravo Sveti Nikola iscelio je očinji vid zatočenom kralju Stefanu Dečanskom. Obrenovićima je bio slava, patron i zaštitnik. A kada je u 20. veku došlo do velikog svetskog rata, srpski vojnici – zakleti zemljoradnici i ratnici sa kopna – kolektivno su se molili zaštitniku putnika i paćenika i horski zapevali: "Svi mole Svetog Nikolu, jedinu silu na moru..." Taj tekst ostao je zapisan i u prvobitnoj verziji pesme "Kreće se lađa francuska". Dakle, Sveti Nikola i Srbi kao da imaju lični odnos, ponekad bez posrednika, kao da su svoji.
Nažalost, to su znali i dušmani – i neki od zločina nad Srbima u 20. veku počinjeni su baš oko Nikoljdana. U Mašićkoj Šagovini, u zapadnoj Slavoniji, hrvatski zločin nad Srbima počinjen je u navečerje Svetog Nikole 1991. godine. Toga dana, baš koristeći činjenicu da su srpski seljaci slavili i oslabili odbranu, hrvatske snage za dan su likvidirale 55 Srba, od čega 31 civila. U Jošanici kod Foče, baš na slavu, 19. decembra 1992, muslimanske snage surovo su pogubile 56 Srba, ne gledajući na njihov pol, godine, zanimanje...
Duboka veza
Navedimo još nekoliko činjenica, koje se tiču prisustva Svetog Nikole u srpskoj nacionalnoj istoriji, i to u svim područjima gde je narod živeo. Na ovaj praznik, 6. (19) decembra 1905. usvojen je Nikoljdanski ustav Knjaževine Crne Gore. Pred kraj istog veka, na Nikoljdan 1991, na zasedanju skupštine SAO Krajine u Kninu usvojen je ustav kojim je ova oblast transformisana u Republiku Srpsku Krajinu. Najmlađa srpska država stvarana je u plamenu Odbrambeno-otadžbinskog rata, ali i u vremenu nestanka komunizma i duhovnog buđenja, kada su se sveci – i među njima prvi Nikolaj mir-likijski – prizivali da spasu srpske brodolomnike...
Kao krsna slava, Sveti Nikola bio je ponajviše prisutan među Srbima primorcima, Bokeljima i Dalmatincima. To je i bilo logično, budući da su oni kao moreplovci često odlazili na daleke puteve i trgovine, pa su birali svog sveca zaštitnika, ponekad i za esnafsku slavu. Kroz seobe, slava se širila i po drugim srpskim zemljama, nije se menjala zbog spomena na maticu i hram u starom zavičaju.
Drugi razlog za masovno proslavljanje Svetog Nikole (po jednoj anketi iz Beograda 1939, zaista se pokazalo da polovina građana slavi ovu slavu), po predanju, jeste i činjenica da su u vremenu prihvatanja hrišćanske vere, Srbi to obično činili na praznike, a po svemu sudeći najmasovniji obredi krštenja vršeni su baš o Nikoljdanu.
U anketama zašto se ovaj svetac najviše slavi među Srbima, ova činjenica se neretko prenebregne, a daju se jednostavni odgovori da je izbor na ovu slavu među domaćinima padao pošto je dolazila u zimu, kada bi se okončali svi poljski radovi i seoski poslovi, kao i u vreme Božićnog posta, kada su i siromasi mogli da je pripreme bez pečenica i rasipanja velikih novaca.
Mimo svih navedenih razloga, možda bi trebalo razmisliti o još jednom, koji govori o dubokoj vezi između Svetog Nikole i Srba. Ovaj svetitelj, koji je svoja najveća pregnuća imao u četvrtom veku nove ere, nije postradao kao mučenik za veru, niti je spadao među svete oce koji su iza sebe ostavili značajne bogoslovske radove. Ipak, nadaleko se pročuo kao zaštitnik besprekornog pravoslavlja, posvećen borbi za pravu veru. Nije li istina da upravo sa tim, toliko vekova kasnije, mogu da se poistovete njegovi srpski duhovni potomci, koji, kako u anegdoti prepriča jedan episkop, ponekad nisu najrevnosniji, niti najbolje razumeju dogme, ali su spremni da se za slatko pravoslavlje žrtvuju – i njima posvete celoživotnu borbu?
