Mongolska Evroazija: S kraja na kraj sveta (5)

Krajem 1949. godine, direktor za političko planiranje pri Stejt departmentu, Džordž Kenan, upitan je da obrazloži protivljenje inicijativi predsednika Trumana da se razvije termonuklearna bomba. U analizi koju je dostavio nadređenima o oružju za masovno uništenje, Kenan navodi da ono "nadilazi okvire dosad poznatog u zapadnoj civilizaciji" i da je po "konceptu ratovanja približno onome što je svojstveno azijskim hordama". 

Kroz 19. vek, bilo je uobičajeno da se Rusi predstavljaju kao azijska horda koja stoji pred vratima "civilizovane Evrope", a sam Volter je, mada laskav prema ruskoj carici Katarini Velikoj, sukob između Francuske i Rusije poredio sa sukobima između Atinjana i Skita.

I Nemci su opisivani kao Huni za vreme Prvog svetskog rata. Štaviše, Džon Endrjuz, jedan od protagonista romana Tri vojnika (objavljenog 1921) američkog književnika Džona Dos Pasosa kaže svom sunarodniku: "Nestrpljiv si da se vratiš na front i središ još Huna", pa pojašnjava da su Huni, tj. Nemci, "neprijatelji civilizacije" i hvali svog sagovornika zbog osećaja za "dužnost" koji ga goni natrag na bojište, jer u svetu mora da ima još nečega osim "pohlepe, mržnje i okrutnosti".

"Pohlepe, mržnje i okrutnosti" koje dolaze od Huna, iz stepskih dubina Azije.

"Vladar sveta" iz Tartara

Franja Asiški priključio se zapadnoevropskoj vojsci koja je u 13. veku plovila ka Egiptu. Krstaši su imali cilj da probiju koridor od delte Nila do Jerusalima, a Franja Asiški je nameravao da nagovori sultana Al Kamila da prihvati hrišćanstvo. Međutim, pokušaj krstaša da osvoje Kairo 1219. godine okončan je pobedom Egipćana. Dok su krstaši raspravljali kako da nastave pohod, stigli su naizgled spasonosni glasovi sa istoka.

Iz dubina Azije tutnjala je vojska, za koju su krstaši verovali da je predvodi Prezviter Jovan, mitski vladar hrišćanskih naroda iz legendi i izgubljenih plemena Izrailjovih. On, mislili su krstaši, na čelu hrišćanske vojske dolazi kao spas, noseći bisage pune smaragda, safira, lapisaluzija i ametista, tajne o večnoj mladosti i rajskim vrtovima.

Međutim, vojska koja je nadirala iz dubina Azije nije bila vojska izgubljenog hrišćanskog kralja, nego vojska – Mongola.

Stepski savez mongolskih plemena objedinjen je čvrstom rukom Temudžina, onako kako mu je i predskazano na rođenju, jer se rodio stežući u ruci ugrušak krvi. U istoriju će Temudžin ući pod imenom Džingiz-kan, "vladar sveta". Iako se Mongolima često pripisuju, u skladu sa stereotipnim pretpostavkama o azijskim narodima iz stepa, "pohlepa, mržnja i okrutnost" koji se naprasno "oslobađaju", po volji Istorije, da posluže kao katalizatori političkih procesa u zajednicama sedelačkih naroda, Temudžin je zapravo bio proračunati vladar koji je lukavo birao neprijatelje i prijatelje, prve surovo kažnjavajući, a potonje bogato nagrađujući.

Godine 1206. postao je suvereni gospodar mongolskih stepa, a 1211. Mongoli su ostvarili prvi veliki uspeh, pripajajući svojoj teritoriji basen reke Tarim, u kome su živeli Ujguri, "ljudi knjige", koji su već prihvatili tehnologiju štampanja knjiga, daleko razvijeniju tada na Tibetu i u Kini.

U munjevitom naletu, Mongoli su upali u Kinu dinastije Đin, i opljačkali prestonicu Džungdu. Kinezi su nekoliko puta selili prestonicu, dok Mongoli nisu konačno slomili kineski otpor i uzeli bogat plen. Sultana Alad-Dina Muhameda II, vladara ogromnog prostranstva Harezma, koji je obuhvatao današnji Uzbekistan i Turkmenistan, Mongoli su proterali na jedno ostrvo u Kaspijskom moru, nakon što su surovo slomili otpor basnoslovno bogatih centraloazijskih gradova.

Mongolske vojskovođe Subedej-bogatur i Džebe-nojon izvestili su vrhovnog kana o uspehu protiv sultana Harezma: "Sin bezrepe lisice, Muhamed horezm-šah završio je svoj život u šatoru prokaženoga, a njegov zmijski izdanak, nepokorni Džepol, nestao je preko iranskog gorja, bez traga, kao dim". "Došli su, tukli, klali, pljačkali i otišli", zapisao je jedan hroničar opisujući prodor Mongola u srednju Aziju.

Iako je njegovo ime sinonim za mongolsku ekspanziju, tek posle smrti Džingis-kana 1227. godine Mongoli su ostvarili velika širenja. Godine 1235. godine održana je skupština Džingisida, a pod komandom kana Ugedaja nastavljeni su vojni pohodi sa ciljem da se osvoji čitav svet. Azerbejdžan je osvojen 1239, a Jermenija i Gruzija 1243. Kada su 1237. godine Mongoli pod vođstvom Batu-kana upali u Rjazanjske zemlje, dobili su odgovor od velikog kneza Jurija Ingvaroviča: "Kada nas ne bude bilo – sve će biti vaše". I zaista, jedna ruska balada o sukobu sa Mongolima nosi naziv Zbog čega su nestali junaci u Svetoj Rusiji.

Mongolsko igo, sistem zavisnosti od Mongola, trajao je u severnim ruskim zemljama dok veliki knez Ivan Treći Veliki nije konačno dovršio proces oslobađanja 1480, kada je ubijen kan Velike horde u Povoložju, Ahmat-kan, a u južnim ruskim zemljama do bitke kod Sinjih voda 1362, kada je litvansko-zapadnoruska vojska porazila Tatare. 

Osvajači vaseljene

Kako su dugotrajne opsade bile skupe, naročito se cenilo inženjersko umeće, neretko prepisivano od zapadnjaka u Svetoj zemlji i Kineza koji su inženjerstvo već pretvorili u umetnost. Katapulti i trebušeti postali su ubrzo omiljene sprave Džingiz-kanove vojske. Tehničku superiornost i nemilosrdnost ilustruje opsada Nišapura iz 1221. godine, kada je upotrebljeno tri hiljade balista, tri hiljade katapulta i sedamsto mašina za bacanje zapaljivog materijala.

Kod Nišapura su već vojevala dvojica Džingiz-kanovih sinova, zauzimajući Herat, Balh, Merv, u nezadrživom prodoru kroz Avganistan i Iran.

Pogubivši jednog od visokih dvorjana Horezma, Mongoli su odlučili da pošalju poruku. Osuđeniku je u oči i uši sipano rastopljeno zlato, jer su "njegovo sramotno ponašanje, varvarska dela i prethodne svireposti" zaslužili osudu svih. Poruka je bila tako snažna, da je nastavila da odjekuje i u naše vreme, posluživši kao istorijska podloga kultnoj sceni iz Igre prestola u kojoj kal Drogo (lik zasnovan na mešavini Konana Varvarina i Čingiz-kana) tako kažnjava obesnog princa Viserisa Targarjena.

Ali šta je tako snažna poruka saopštavala?

Pažljivo bavljenje naravima i strategijom mongolskih zavojevača razvejava koprenu preovlađujućeg evrocentričnog i rasističkog narativa o divljim Mongolima. Okrutnost kojoj su pribegavali, Mongolima je služila na isti način na koji je, na primer, bacanje atomskih bombi na Hirošimu i Nagasaki poslužilo Amerikancima. Saopštavalo je: imamo moć i spremni smo da je upotrebimo, i to je metod od davnina poznat Imperijama, počevši od Rima i Persije, preko Turske i Španaca, pa do naših dana, a naročito u to vreme krstaških ratova, rekonkviste i Doba velikih otkrića. Neretko su brojevi žrtava mongolskih osvajanja preuveličavani, pa je jedan persijski hroničar zabeležio da je prilikom osvajanja Merva stradalo 1,3 miliona stanovnika.

Poslednji veliki udarac koji su Mongoli zadali Evropi bio je 1346. godine. Opsedajući đenovsku luku Kafu na Crnom moru, vojskovođe Zlatne horde zapazili su bolest koja se širi u mongolskim redovima. Pre povlačenja, Mongoli su umrle od te bolesti stavili u katapulte i lansirali u grad. Tada su zarazili Đenovljane "crnom smrću", izazvavši tako pandemiju kuge koja će se raširiti trgovačkim rutama i pokositi Evropu 14. veka. 

Mongolska globalizacija

Ipak, Mongoli su dočekivani i kao oslobodioci. Narod Harezma nikako nije blagonaklono gledao na šahova naređenja da se za potrebe borbe protiv Mongola unapred ubere čitav godišnji porez od naroda. Sa druge strane, Mongoli su izdašno ulagali u razvoj infrastrukture pokorenih zemalja. Jedan kineski monah početkom trinaestog veka zabeležio je da je Samarkand preplavljen kineskim inženjerima koji popravljaju utvrđenja i preuređuju obradive površine i voćnjake.

Izvori o mongolskim osvajanjima donose stravične opise pljačkanja, nalik pohari Bagdada iz 1258, kada su kroz divnu prestonicu arapske Evroazije, Mongoli, i sami podržani od brojnih muslimana, prošli "kao gladni jastrebovi kad napadnu jato grlica". Krakov je opljačkan 1259, a drske poruke kojima se zahteva predaja poslate su i francuskom kralju i rimskom papi. "Treba da dođeš lično i da mi služiš", naredio je kan papi, jer je mongolski car u milosti božanskog Tengrija, drevnog božanstva stepskih nomada, i njegova se vlast prostire s kraja na kraj sveta.

Zapravo, Mongolima Evropa kao zapećak evroazijskog kopna nije bila interesantna, kao uostalom ni Anadolija, mada su romejski carevi efikasno potkupljivali mongolske napadače i držali ih na odstojanju. Mongoli su, iako su se teturali pod težinom zlata, srebra i bisera, kako beleži jedan svedok sa Kavkaza, iskazivali veliku mudrost u odnosu prema trgovini. Plovidba Crnim morem je iziskivala plaćanje poreza Mongolima od tri do pet odsto ukupne vrednosti robe, dok je za trgovinu preko Aleksandrije, prestonice Mameluka, glavnih mongolskih suparnika, trebalo platiti porez i do trideset odsto.

Tako je mongolska poreska politika stajala u dobroj meri iza uspeha Đenove i drugih italijanskih gradova. U samom ruskom jeziku, reči za novac (denьgi) ili blagajnu (kazna) preuzeti su od Mongola, kao što je ruski poštanski sistem zasnovan na mongolskom sistemu efikasnog prenošenja poruka.

Firentinac Frančesko Pegoloti daje savet trgovcima u svom vodiču da puštaju bradu, kako bi ostavili što bolji utisak na kolege sa istoka. Zahvaljujući sve tešnjim vezama, Kinezi su polako učili da španske lubenice ne rastu tri metra u prečniku, a Evropljani da se indijski orlovi ne mogu izdresirati da nalaze dijamante u zmijarnicima. Putevi su se otvarali, i zahvaljujući Mongolima, bili su "savršeno bezbedni, i danju i noću", piše Pegoloti.

"Čovek koji sam putuje devet meseci noseći veliko blago, nema čega da se plaši" u Kini, piše jedan azijski istraživač, Ibn Batuta. Zapadni Pacifik, Sredozemlje i Persijski zaliv postali su sistem spojenih sudova. Srebro u opticaju u kineskim lukama uticalo je na njegovu vrednost u Francuskoj.

Ali ništa od toga nije bila slučajnosti. Mongoli su temelj budućeg carstva postavljali naporedo sa osvajanjima. Plemenske veze su raskidane selidbama velikih masa stanovništva sa jednog kraja carstva na drugi. Uvodila se jedinstvena moda, po diktatu prestonice u Karakorumu.

Ova moda zavela je i Evropljane. Ženski kupasti šeširi iz vremena renesanse Evrope su došli sa mongolskog dvora, dok je prvo englesko odlikovanje, Orden vitezova podvezice, kreiran tako da vitezovi liče na stepske ratnike.

Mada su stara plemenska imena ukidana, sa namerom da se ustroji odanost prema novoj imperiji, religijske slobode su bile zapanjujuće široke. Veliki Džingiz-kan "posmatrao je muslimane s poštovanjem, a visoko je cenio hrišćane i idolopoklonike", odnosno budiste.

Hulagu-kan, Džingizov unuk i brat Kublaj-kana, poverio se jednom jermenskom vladiki da je kao dete kršten, pa su u Evropi počeli da ga slikaju i slave kao sveca. U Rusiji je crkva izueta od poreskih obaveza i vojne službe, što je dočekano sa oduševljenjem, a u Iranu su franjevci osnivali manastire.

Kako su se od 1260. i poraza Mongola od egipatskih Mameluka u Palestini, prvog ozbiljnijeg zastoja u njihovom pohodu, pojavile naznake o približavanju interesa hrišćana i Mongola, počeli su i pregovori o združenom dejstvu protiv Arapa u Egiptu. Raban bar Sauma, nestorijanski vladika Ujgurije, otišao je kao mongolski emisar u Englesku da dogovori zajednički pohod. Kralj Edvard Prvi je kao oduševljeni krstaš pristao, ali ga je u veličanstvenim namerama omeo ustanak Škota pod Vilijamom Volasom.

Izbor hrišćanskog emisara da ode u Englesku svedoči o suptilnosti sa kojom su Mongoli nastupali u odnosu prema strancima. Jer, u konačnici, Mongoli se jesu dokazivali kao kosmpopoliti. Njihov dvor je vrveo od Kineza, Arapa, Korejaca, Slovena, Indijaca, nestorijanskih hrišćana i Ujgura. Zahvaljujući takvom ukrštanju kultura i civilizacija, cvetale su umetnost, književnost i medicina. Mongoli su doneli kinesku medicinu u Iran, a učenje Ibn Sine dopunjeno je kineskim znanjima o dijagnostifikovanju bolesti uz pomoć merenja pulsa. Bilo je i zdrave surevnjivosti, pa je tako jedan lekar iz Lombardije koji se obreo u Kini početkom 14. veka opisan kao "dobar hirurg, ali krvopija".

Pored toga, Mongoli su ubrzo uveli kineski izum štamparske prese u opštu upotrebu, i već krajem 13. veka, papirni novac je bio u opticaju Iranu. Pod uticajem ove prakse, karata za igranje i kineskih knjiga, Evropljani će doći u dodir sa idejom o štamparskoj presi koja će iz temelja izmeniti istoriju Starog kontinenta. Razvoj i širenje štamparske mašine u Mongolskoj imperiji vodio je ka usavršavanju disciplina kao što su istoriografija, gde se ističe ime Rašida al-Dina, koji je pisao Sabrane hronike o narodima Evroazije, kao i ime Džamala al-Dina, koji je u 13. veku doneo u Kinu detaljne geografske opise zapadne Azije i evropskih zemalja.

Mongoli su brzo razumeli da je jedan od najvećih protivnika njihovog carstva – prostranstvo. Pola veka im je bilo potrebno da shvate potrebu za deobom carstva na manje delove. Posebni kanati su se razvili u Iranu, starim mongolskim zemljama, Kini i Rusiji. Do kraja 15. veka, moć mongolske države i njeniih naslednika će polako kopniti, a južni evroazijski pojas će nakon Vaska da Game, u Doba velikih otkrića, polako postati plen zapadnoevropskih talasokratskih kolonijalnih imperija.

Na severu Evroazije, opstala je Zlatna horda, čiju vlast su Rusi zbacili sredinom 15. veka. Istoričari poput Gumiljova i istoriozofi poput Trubeckoja, nalaziće u mongolskom "evroazijstvu" objašnjenje za osobenosti ruske istorije. Rusija će, posle povlačenja Mongola sa istorijske scene, postati okosnica pete, ruske Evroazije, i nova "horda sa Istoka" koja do današnjeg dana plaši zapadnoevropske narode i njihove saveznike.