Tajni sovjetski projekat: Laserski tenk 1K17

Za vreme hladnog rata Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države nastojali su da razviju različite tipove naoružanja kako bi napravili veliki iskorak u odnosu na suparnika i umanjili njegove borbene sposobnosti u slučaju sukoba.

Ovaj proces je vremenom postao poznat kao "trka u naoružanju", a pored nuklearnog, još tokom pedesetih godina pojavila se i ideja o konstruisanju laserskog naoružanja.

Tako su vremenom počeli da se pojavljuju sistemi slični onima iz filmova naučne fantastike, sa primarnom namenom zaštite vazdušnog prostora i protivraketne odbrane.

Sa druge strane, u domenu kopnenih snaga, prvi primerci tada tajnih projekata laserskog oružja u SSSR-u konstruisani su krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina, u vidu samohodnih laserskih kompleksa (SLK) 1K11 "stilet" i "sangvin", koji je nastao daljim razvojem prethodnika.

Navedeni sistemi napravljeni su u svrhu zaslepljivanja i ometanja optoelektronskih uređaja kopnenih, odnosno vazdušnih ciljeva, a postoji informacija da je "sangvin" tokom testiranja uspeo da onesposobi optoelekronski sklop helikoptera na razdaljini od 9,65 km, a potom i čitavu letelicu na osam km.

Uprkos ostvarenim rezultatima, ova dva kompleksa nikada nisu zvanično uvedena u operativnu upotrebu, a razlozi za to i dalje nisu poznati.

Predvodnik u razvoju SLK bilo je istraživačko-proizvodno udruženje "Astrofizika", čiji je glavni dizajner bio Nikolaj Dimitrijevič Ustinov, sin tadašnjeg ministra odbrane Sovjetskog Saveza Dimitrija Ustinova.

Zahvaljujući porodičnoj vezi, udruženju su obezbeđeni svi finansijski, materijalni i ljudski resursi, pa je bez obzira na činjenicu da dva sistema nisu uvrštena u arsenal vojske, razvoj trećeg sistema započet već krajem osamdesetih.

Prvi i jedini primerak konstruisan je decembra 1990. u fabrici "Uraltransmaš", u Jekaterinburgu, dok su testiranja novog SLK sa oznakom 1K17 trajala od 1991. do 1992. godine. Nakon uspešno sprovedenih ispitivanja, kompleks je pozitivno ocenjen i izdata je dozvola za proizvodnju i uvođenje u upotrebu, međutim do toga nikada nije došlo iz više razloga o kojima će biti reči na kraju teksta.

Komponente i karakteristike

Samohodni laserski komples 1K17, kasnije nazvan "sžatie", što u bukvalnom prevodu sa ruskog jezika znači "kompresija" ili "pritisak", primarno je dizajniran za onesposobljavanje vozila, raketa, oružja i optoelektronskih uređaja, a pored toga može prouzrokovati štetu po zdravlje žive sile neprijatelja.

Kompleks se sastoji od šasije, odnosno trupa samohodne haubice 2S19 "msta-s", sa koje je uklonjen top i umesto njega ugrađena duboko modifikovana kupola velikih dimenzija, opremljena emiterom laserskih zraka, sistemom za upravljanje vatrom i pomoćnom jedinicom za napajanje emitera električnom energijom u zadnjem delu.

Dužina trupa je oko šest metara, širina 3,5 m, visina sa kupolom 3,3 m, a ukupna težina iznosi 41 tonu. Platforma nosač nastala je kombinacijom trupa tenkova T-80 i T-72, od kog je preuzet dizel motor V-84A jačine 840 ks, pa "sžatie" može ostvariti maksimalnu brzinu od 60 km/h i operativni domet od 500 km.

Dodatno, uz klierns od 435 mm i sistem nezavisnog vešanja sa trozionim šipkama, vozilo ostvaruje visok nivo mobilnosti van puteva i može se kretati po nagibu od 60%, tj. savladavati vertikalne prepreke visine do 0,85 m, rovove širine do 2,8 m i vodene prepreke dubine do 1,2 m.

Interesantno je da tačan broj članova posade nije poznat, ali se sa sigurnošću može zaključiti da nju čine: vozač – smešten u sredini prednjeg dela trupa; komandir – pozicioniran u središnjem delu kupole i opremljen teškim mitraljezom NSVT, u kalibru 12,7h108 mm, za samoodbranu kompleksa; i operater laserskog naoružanja koji bi prema dostupnim informacijama o dizajnu, trebao da se nalazi u kupoli pored komandira.

Oklop "sžatia" izrađen je od homogenog čelika, a pored pomenutog mitraljeza jedina sredstva za zaštitu i odbranu na koje posada može da se osloni su njihovo lično naoružanje i šest dispensera dimnih granata (po tri sa svake strane kupole) za stvaranje dimne zavese ispred vozila.

Glavno oružje

Za razliku od svojih prethodnika opremljenih emiterom laserskog zraka sa jednim objektivom, 1K17 ima čak 12 objektiva, raspoređenih u dva reda po šest. Između gornjeg i donjeg reda, nalazi se red sa po dva objektiva na levoj i desnoj strani.

Tako su na levoj strani smeštene nišanske sprave – manji otvor za dnevne i veći za noćne uslove sa dva laserska daljinomera; dok su sa desne strane pozicionirani objektivi za tzv. "probni" laser i prijemni kanal automatskog sistema za navođenje.

Kada se ne koriste, odnosno ukoliko je vozilo u marševskom položaju ili "garažirano", svi objektivi su zatvoreni blindiranim poklopcima. Nije poznato da li se emiter ili objektivi mogu podizati ili spuštati, tj. menjati položaj po elevaciji, međutim ukoliko uzmemo u obzir činjenicu da "sžatie" prema deklarativnim karakteristikama može onesposobljavati rakete u letu, prisustvo takvog mehanizma sasvim je izvesno.

Oprema za emitovanje zraka, temelji se na principu rada "čvrstotelnih lasera", odnosno lasera koji koriste medijum u čvrstom, a ne u tečnom ili gasovitom stanju.

Postoje dve teorije o materijalima korišćenim za medijum na SLK "sžatie": prema prvoj u svakoj od 12 laserskih cevi nalazi se veštački stvoren rubin težak oko 30 kilograma, poliran, posrebren, u obliku cilindra, koji služi kao ogledalo za fokusiranje; a prema drugoj se za ovu svrhu koristi itrijum aluminijum granat, dopiran atomima neodijuma (poznat i kao ND:YAG laser).

Za osvetljavanje cilindra koriste se pulsirajuće ksenonske svetlosne lampe u obliku spirale obmotane oko njih, kroz koje se prazne visokonaponske kondezatorske baterije. Pod dejstvom snažnog svetlosnog impulsa, stvara se inverzna naseljenost u cilindru i usled prisustva ogledala dolazi do pobuđivanja lasera, čije je trajanje nešto kraće od pulsirajućih lampi.

Dakle laserski snop sistema 1K17 je pulsirajući, a njegov domet se i dalje drži u tajnosti, ali se na osnovu gorepomenutih rezultata "sangvina" može zaključiti da iznosi preko između osam i deset kilometara.

Glavna prednost u odnosu na njegove prethodnike leži u činjenici da svaki od 12 laserskih zraka ima drugačiju talasnu dužinu na kojoj funkcionište, pa bi gotovo svaki pokušaj neprijatelja da zaštiti elektronska sredstva primenom svetlosnih filtera, rezultirao neuspehom.

Sa druge strane, kao što je već pomenuto ovaj laser štetan je i po zdravlje ljudi, pa bi u slučaju osvetljavanja optičkih uređaja označenog cilja, osoba sa druge strane nišana ostala trajno slepa. Zbog toga, se pretpostavlja da posada "sžatia" na raspolaganju ima specijalne zaštitne zatamnjene naočare, kako ne bi došlo do slučajnog oštećenja vida.

Šta se desilo sa SLK 1K17 "sžatie"?

Uprkos uspešno sprovedenim ispitivanjima, dobijanju pozitivne ocene i dozvole za proizvodnju, odnosno uvođenje u operativnu upotrebu 1992. godine, iz nekoliko razloga do danas je proizveden samo jedan primerak (prototip) ovog sistema.

Naime, najvažnija karakteristika laserskog naoružanja ove vrste jeste efikasnost direktnog dejstva, budući da nije potrebna balistička trajektorija, niti uračunavanje efekta vetra i sličnih faktora, kao npr. kod konvencionalnih sredstava artiljerije.

Stoga bi hipotetički govoreći, zahvaljujući prednosti u režimu direktne vatre i velikom deklarisanom dometu, "sžatie" bio u stanju da uništi/onesposobi i najsavremenije osnovne borbene tenkove, pre nego što bi oni stigli da otvore vatru.

Međutim, tu dolazimo do prvog nedostatka laserskih zraka u domenu kopnenog ratovanja, jer je za direktnu "vatru" neophodan ili ravan teren ili da se samohodni kompleks pozicionira na uzvišenje sa kog bi imao preglednost.

U tom slučaju sistem postaje laka meta za protivničku artiljeriju ili rakete lansirane iz vazduha, sa izrazito većim dometom, imajući u vidu činjenicu da mu je za dejstvo neophodna potpuna čistina. Takođe, prašina, magla, padavine i dimne zavese iako ne poništavaju efekat lasera, svakako u velikoj meri umanjuju njegov efektivan domet. Stoga je potencijalna primena SLK-a u realnim borbenim uslovima ograničena na izuzetno uzak spektar situacija.

Pored terena i prepreka, sledeći bitan nedostatak je niska efikasnost i brzina paljbe u odnosu na potrošene resurse i energiju. Nakon jednog dejstva, potrebno je vreme kako bi se baterije za aktiviranje ksenonskih lampi napunile, pa se procenjuje da je brzina paljbe izrazito mala. Zato bi u slučaju eventualnog okršaja sa više neprijateljskih tenkova ili vozila, "sžatie" nakon onesposobljavanja jednog, najverovatnije bio uništen dejstvom drugog oklopnjaka usled nemogućnosti paljbe za vreme dopune punjenja baterija.

Svi navedeni razlozi, uz ekonomsku krizu i smanjivanje izdataka za odbrambenu industriju iz državnog budžeta, koji su usledili nakon raspada Sovjetskog Saveza, doveli su do prekida daljeg razvoja i uvođenja u operativnu upotrebu.

Sudbina jedinog proizvedenog primerka bila je nepoznata sve do 2010. godine, kada je prikazan prilikom izložbe u vojno-tehničkom muzeju, u selu Ivanovo nadomak Moskve. Bez obzira na sve negativne strane i odustajanje od projekta, nema sumnje da su iskustva iz razvoja SLK 1K17 "sžatie" poslužila ruskim konstruktorima prilikom izrade nekih drugih sistema, poput novog laserskog topa za obaranje bespilotnih letelica predstavljenog krajem avgusta 2023. godine.