100 godina Prve lige Jugoslavije: Građanski šampion, a srpsko-hrvatske tenzije bukte i u fudbalu (5)

U uvodu u serijal "100 godina Prve lige Jugoslavije" upoznali smo vas sa kontekstom nastanka nove Kraljevine, obnavljanjem fudbalskih klubova nakon Velikog rata i uspostavljanja regionalnih saveza iz kojih će stići učesnici prvog fudbalskog šampionata monarhije.

Naš izbor

100 godina Prve lige Jugoslavije: Milutinac, Čika Jova i Senegalac - fudbalske legende Beograda (4)

Prvi deo je bio posvećen S.K. Jugoslaviji, drugi zagrebačkom Građanskom, treći priči o prvom skandalu jugoslovenskog prvenstva, a četvrti fudbalskim legendama Beograda i Sarajeva.

Poslednji, peti deo vam donosi priču o istorijskom finalu u Zagrebu, ali i događajima koji su fudbal činili ogledalom propadajuće Kraljevine.

Priča peta - Građanski je šampion, srpsko-hrvatske tenzije i u fudbalu

Finale je bilo zakazano za 30. septembar 1923., a odluka J.N.S. da se igra u Zagrebu naišla je na kritike iz Beograda. Bilo je to uobičajeno za fudbal u predratnoj Jugoslaviji.

Tenzije na relaciji Beograd - Zagreb, odnosno po srpsko-hrvatskoj liniji, bile su prigodan odraz u ogledalu tadašnjeg stanja u novoosnovanoj Kraljevini. U fudbalu bi svakih nekoliko godina novi događaji iznova zatezali odnose.

Tako je 1926. godine igrano finale Prve lige, takođe u Zagrebu. Kada je Građanski savladao Jugoslaviju 2:1, beogradski "Sportlist" zabeležio je povike prisutne zagrebačke publike:

"Mafija likuje: ’Dole srpske svinje’, ’Ubi’, ’Živeo sudija’ ori se igralište Konkordije - dok sudija nervozno gleda na sat - da se nije slučajno prevario u vremenu! Kraj!"

Već 1928. nastali su novi problemi u jugoslovenskom fudbalu.

Tokom jednog gostovanja S.K. Jugoslavije ekipi Hajduka, navijači splitskog kluba su tokom čitavog meča vređali Beograđane, pre nego što su ih po završetku meča i napali. Tada je najgore prošao sudija Segedinski, koji je bio pogođen kamenom u grudi. Na predlog policije, igrači Jugoslavije su ostali zaključani u svlačionici dobrih sat vremena pre nego što su se navijači Hajduka razišli.

Posle svega, S.K. Jugoslavija je donela odluku da u naredne dve godine bojkotuje Hajduk, dok su igračima B.S.K. preneli poruke igrača Hajduka da bi im "bilo bolje da ne dolaze u Split". Zbog toga je i B.S.K. podneo zahtev da svoje gostovanje protiv Hajduka igraju na neutralnom terenu.

Naš izbor

100 godina Prve lige Jugoslavije: Fudbalski skandal u Sarajevu - kad Split "zarati" sa Zagrebom (3)

Usledila je i famozna 1930. godina, kada su hrvatski fudbaleri bojkotovali reprezentaciju Jugoslavije i odlazak na Svetsko prvenstvo u Montevideo.

Nezadovoljni što je J.N.S. na sednici skupštine velikom većinom glasova preseljen iz Zagreba u Beograd, lideri zagrebačkih klubova imali su problema da se pomire sa tom činjenicom.

Jedno vreme su čak nastavili da se ponašaju kao da se ništa nije desilo. Tako su Bugari aprila 1930. uoči utakmice Balkanskog kupa dobili dva telegrama - jedan iz zvaničnog Beograda, a drugi iz Zagreba - kako istog dana treba da igraju utakmicu protiv reprezentacije Jugoslavije u dva različita grada.

Finale državnog prvenstva: Građanski - S.A.Š.K. 1:1 (30. septembar), drugi meč 4:2 (1. oktobar 1923.)

No, u finalu u Zagrebu, Građanski je dočekao S.A.Š.K. na stadionu Konkordije.

Umesto 90, finale je potrajalo ukupno 210 minuta tokom dva dana, pošto su morale da se odigraju dve različite utakmice.

U remiju 1:1, Građanski je poveo preko Franka Pasineka, dok je Pero Montl izjednačio u finišu za S.A.Š.K. Pristupilo se potom igranju produžetaka, ali posle samo 12 minuta, meč je bio prekinut zbog mraka i nastavljen sutradan.

U preostalih 18 minuta nije bilo golova, a kako u to vreme izvođenje penala još nije postojalo, odlučeno je da se igra nova utakmica. Posle samo 45 minuta pauze, igrači su opet bili na terenu.

S.A.Š.K. je u drugoj utakmici nastupio sa istim timom, dok je Građanski, ispostaviće se, napravio presudnu izmenu. Umesto krila Dušana Pejnovića, na njegovo mesto otišao je Pavleković, dok je Emil Perška ušao u tim na mesto centarfora.

Emil Perška - od begunca do ustaškog službovanja

Emil Perška nije ostavio traga samo na prvo finale državnog prvenstva pogotkom u 42. minutu, već je bio jedna od najkontroverznijih fudbalskih ličnosti predratne Jugoslavije.

Poreklom Slovak iz Stare Pazove, Perška je počeo da igra fudbal za H.A.Š.K. Po izbijanju Prvog svetskog rata kao vojnik je bio poslat u Ugarsku, gde je u slobodno vreme nastupao za Đer.

Kada su 5. decembra 1918. godine izbili protesti u Zagrebu, samo četiri dana nakon proglašenja Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, Perška je bio tu.

Našao se u redovima Narodne straže Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koja se sukobila sa pripadnicima vojske. Narodna straža bila je protivna jugoslovenskom ujedinjenju ili je makar zahtevala republikanizam, a ne monarhiju. Uzvikivane su parole protiv srpskog kralja Petra Prvog, a kada je suzbijena pobuna u kojoj je život izgubilo 18 ljudi - Perška je kao begunac završio u Beču.

Naredne godine, Perška iz sigurnosti Beča potpisuje za Građanski, a u Zagreb se vraća pomilovan uz svesrdnu pomoć uticajnih zagrebačkih fudbalskih radnika. No, bio je to samo početak Perškinog "aktivizma".

Kada se 1928. dogodio atentat u Narodnoj skupštini u kom je Puniša Račić ubio hrvatskog političkog lidera Stjepana Radića, Perška je sa ostalim hrvatskim igračima odbio da nastupi za reprezentaciju Jugoslavije protiv Čehoslovačke.

"U Pragu su me tad mogli dopeljat samo u lijesu", navodno je Perška tad izgovorio.

Tri puta je kao igrač Građanskog postajao šampion Jugoslavije, prvi put te 1923. godine, a uz to je 14 puta nosio dres nacionalnog tima. Ali očito Kraljevinu nikada nije smatrao svojom zemljom.

Zato je, kada je 10. aprila 1941. godine proglašena Nezavisna Država Hrvatska, Perška odlučio da postane službenik ustaškog redarstva. Tokom rata je služio ustaškom režimu, a po dolasku Jugoslovenske armije u Zagreb 1945., Peršku je stigla smrt u sukobu sa oslobodiocima.

Zato je još veće iznenađenje bilo kada je 2019. godine, skoro vek nakon njegovog pogotka u prvom finalu Prve lige Jugoslavije, Emil Perška nakratko dobio ulicu nigde drugde nego - u Beogradu.

Ova velika greška potkrala se Komisiji za spomenike i nazive trgova i ulica. Brzo je postala vest koja je zaintrigirala čitav region, a sporna ulica na Čukarici munjevitom brzinom je ponovo bila preimenovana.

Građanski i S.A.Š.K. odlaze različitim putevima

U drugom meču finala, Građanski je čitavo prvo poluvreme opsedao gol Sarajlija. "Purgeri" su poveli Mantlerovim golom iz penala, dok je Anton Felver ubrzo izjednačio. Ali nadmoćnost Zagrepčana bila je evidentna - Mantler je ponovo zatresao mrežu, a onda i Perška za 3:1 na poluvremenu.

Da će domaći pobediti, u 48. minutu je potvrdio half Građanskog, Viktor "Viki" Gec, rođeni brat Ferija Geca, tog dana njegov rival u redovima S.A.Š.K. Nešto kasnije je Felver drugim golom smanjio zaostatak, ali "Amaterima" nije bilo povratka - ostalo je 4:2.

Građanski je pred oko 6.000 ljudi krunisan prvim državnim šampionom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.

No, istorija za dva kluba posle ovog finala granala se u različitim pravcima.

Građanski je na temeljima ove titule nizao još uspeha. U finalu 1925. u porazu od Jugoslavije nastupilo je čak sedam istih igrača, dok su ih do trofeja 1926. i 1928. vodila već dobro poznata lica - Vragović, Rupec, Mantler, Babić i Perška.

S.A.Š.K, sa druge strane, nikada više nije bio tako blizu titule. Naredne sezone ispadaju u polufinalu od Hajduka iz Splita, a svoj prvi primetniji rezultat potom prave tek 1944. - u fudbalskom prvenstvu N.D.H.

Tada je trebalo da "Amateri" igraju finale protiv H.A.Š.K. iz Zagreba, ali utakmica zbog ratnih dešavanja nikada nije odigrana. Klub je po oslobađanju Jugoslavije bio rasformiran.

Fudbalska liga Jugoslavije - ogledalo propadajuće Kraljevine

Samo nekoliko nedelja nakon finala u Zagrebu, državna reprezentacija igrala je utakmicu protiv Čehoslovačke u Pragu. U spektaklu 4:4 zaigrala su petorica igrača prvog šampiona Građanskog, uz po tri igrača H.A.Š.K. i Konkordije. Startnih 11 kompletirali su debitanti iz S.K. Jugoslavija - Dragan Jovanović Žena i Dušan Petković Senegalac.

Upravo su ova dvojica Beograđana u prvih 16 minuta meča postigla tri gola, i upravo će oni u naredne dve sezone predvoditi S.K. Jugoslaviju do titula prvaka države - pobedama u finalima protiv Hajduka i Građanskog.

Premijerna sezona Prve lige Jugoslavije je posle dosta peripetija okončana u jesen 1923., pre ravno 100 godina. Potrajala je nešto manje od dve decenije, sve do 1940. godine, a za to vreme iznova je bila poprište najboljih fudbalskih okršaja koje je mlada Kraljevina imala da ponudi.

Istovremeno, bila je i žarište svih onih međunacionalnih borbi koje su proganjale monarhiju.

Iako je Kraljevina Jugoslavija već sredinom 1930-ih počela da klizi ka propasti zbog niza različitih faktora, i fudbal je nastavljao da bude ogledalo društva.

Čim je Banovina Hrvatska uspostavljena 4. aprila 1939. sa daleko većim ovlašćenjima kao teritorijalna jedinica unutar Kraljevine, tako su i hrvatski fudbalski klubovi odlučili da napuste Jugoslovenski nogometni savez i osnuju Hrvatsku sportsku slogu (H.S.S).

Unutar H.S.S. će ubrzo nastati Hrvatski nogometni savez (H.N.S.) koji će osnovati ligu hrvatskih klubova. Tako će se u sumrak Kraljevine Jugoslavije državno prvenstvo igrati tek nakon što se klubovi za njega kvalifikuju iz odvojenih takmičenja - Srpske lige i Hrvatsko-slovenačke lige.

Umesto da spaja, fudbal i sport u Jugoslaviji pod uticajem nestabilne političke i društvene situacije počeli su da razdvajaju različite narode. U razgovoru za RT Balkan, isto izdvaja i istoričar Ljubodrag Dimić, autor knjige "Kulturna politika u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941".

"Kroz sport se možda i bolje vidi sve ono što deli i ne povezuje ljude nego kroz politiku. Kao i nacionalne, verske i kulturološke različitosti, i sportska rivalstva dobijaju onu drugu dimenziju. Ono što je živelo jedno pored drugog, sad je počelo da biva suprotstavljeno. I samo je bila potrebna politička situacija, kakva je u Jugoslaviji postojala, da se svaki od oblika saradnje radikalizuje i postane suprotan svom cilju. To je sudbina ovog prostora."

Fudbal je u ovim krajevima posle Drugog svetskog rata, kao i sama Jugoslavija, pronašao novi i drugačiji život. Ali njegovi počeci, pre 100 i više godina, ne bi trebalo da ostanu zaboravljeni.

Jer fudbalski majstori predratne Jugoslavije utabali su terene na čijim temeljima su nastali neki novi.

Kraj serijala