Bosanska borba za srpsko nasleđe: Tvrtko moj, divni mili

Srpski intelektualci, profesori, istraživači, istoričari i bogoslovi, njih više od 40 su nedavno potpisali apel za zaštitu kulturno-istorijskog nasleđa Srba ukazujući na sve češće "krivotvorenje istorijskih činjenica o srednjovekovnoj prošlosti Srba na teritoriji današnje Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.

Ko nije imao prilike da gleda predstavu "Ljetopis kralja Tvrtka" reditelja Dina Mustafića, mogao bi iz prikaza koji je u julu ove godine posle premijere objavljen o njoj na portalu Radio Sarajeva da stekne prilično sadržajan utisak.

Osim što čitalac može da sazna ko je u predstavi o "bosanskom kralju Tvrtku" glavni glumac a ko majstor svetla i u kojem je redu i zašto sedela autorka prikaza, iz njega se može pročitati i da je predstava "paradigma bosanskih udesa, gde je jedna mala bosanska država uvek iznova plen velikih". Na premijeri je bilo i suza: glumci su u jednom trenutku, u kostimima koji povezuju "bosansko srednjovekovlje i današnje vreme" zapevali "Bosno moja, divna mila", a mnogi su u sali "zaplakali i prihvatili pesmu". Jer radi se tu, pre svega i iznad svega, čitamo u prikazu, o ljubavi – "jer se promene u ovoj zemlji mogu napraviti samo ako je zaista volimo".

Ovu sreću pokvariše srpski intelektualci.

U apelu su naveli da je jedan od očiglednijih primera proglašavanje Čajničkog jevanđelja spisom "bosanske provenijencije", čime se negira njegov pravoslavni i srpski karakter, a da se stećcima "nadgrobnim spomenicima naših predaka", pripisuje tzv. bogumilski karakter, suprotno istorijskim izvorima.

"Da apsurd bude veći, pojedini predstavnici vlasti i intelektualne elite u Federaciji BiH slave turske osvajače Bosne, koji su doneli islam u ove oblasti, kao dominantnu crtu savremenog bošnjačkog identiteta, i istovremeno podižu spomenike Tvrtku Kotromaniću, koji se nazivao kraljem Srba, uz obrazloženje da se radi o najznačajnijem srednjovjekovnom 'bosanskom' vladaru. Sve to dešava se dok u Republici Srpskoj ne postoji nijedan spomenik vladarima srpske dinastije Kotromanića, kao ni nekom od članova velikaških rodova, poput Kosača, Sankovića, Pavlovića i drugih", piše u apelu.

Naučna zajednica u Srbiji i Republici Srpskoj pozvana je da više pažnje obrati na period srednjovekovlja u BiH, lokalne vlasti da podignu bar jedan spomenik srpskim vladarima iz ovog perioda, ali i da obrate veću pažnju na projekte nevladinih organizacija i udruženja građana koje u duhu navodnog mira i pomirenja zanemaruju istorijske činjenice kroz projekte koji imaju strano, pretežno američko, finansiranje.

Rimski Bono Homini

Na apel je stigla brza reakcija iz dela bošnjačke javnosti. Prvi čas bošnjačke istorije održala je gradonačelnica Sarajeva Benjamina Karić koja je na svom Fejsbuk profilu napisala da je "Povelja Kulina bana" iz "bosanske vladarske kancelarije, stećci su srednjovekovni bosanski nadgrobni spomenici, a Čajničko jevanđelje nastalo u okrilju Crkve bosanske".

Doktor medijavelistike, naučnik saradnik u Institutu za historiju u Sarajevu Nedim Rabić ceo apel proglasio je "politikom i današnjom ideologijom", tvrdeći, kako je preneo portal kliks.ba, da srednjovekovne države nemaju nikakve veze sa ovim savremenim, da Srbi iz 21. veka koji pišu apel nikakve veze nemaju sa Srbima koje pominje Konstantin Porfirogenit i da bi to bilo kao kada bi Nemci rekli za Germane koje pominje Tacit "E to smo mi".

Stručnjaku za medijavelistiku, ne smeta, međutim, što su "Porfirogenitovi Srbi" u javnom bošnjačkom narativu postali "autohtoni Bošnjaci" iz srednjeg veka. Taj narativ nije ni politički ni ideološki, za razliku od onog srpskog.

Na budnost je pozvao i nekadašnji reis-ul-ulema Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini Mustafa Cerić koji ga je nazvao "apelom očajnika", zadovoljan, međutim, što je "probuđena svest Bošnjaka", izazvala srpski histerični apel, kako ga opisuje.

"Bošnjaci moji treba nastaviti našu bosansku pažnju i razumevanje bosanske hiljadugodišnje povesti, koju su podjednako iskrivljavali i srpski i hrvatski nacionalisti u cilju osvajanja i podele Bosne između njih na štetu autohtonog bosanskog stanovištva – Dobrije Bošnjana- Bono Homini- kako su ih s pravom zvali Rimljani".

Reis Cerić očigledno ne primenjuje naučni metod stručnjaka Rebića, pa se poziva na Rimljane. Lepo je, ipak, što je bio "objektivan" pa je u celu priču, osim "srpskih revizionista", uveo i Hrvate koji iskrivljuju istorijske činjenice.

Pomen srpskog imena u Bosni

Viši asistent na Studijskom programu Istorija na Filozofskom fakultetu u Banjaluci, istoričar Dejan Došlić, kaže za RT Balkan da srednji vek ne poznaje nacionalni identitet u modernom smislu te reči.

"Niko od srpskih istoričara, ni u ovom apelu, ni u svojim radovima i predavanjima, nije to ni spomenuo niti potencirao. To je u suprotnosti sa naučnom metodologijom. Međutim, pomen srpskog imena pratimo od ranog srednjeg veka, prvo kao jedno od slovenskih plemena, koje vremenom prima hrišćanstvo, stvara svoje državne zajednice i vladarske rodove, i na taj način se formira kao narod", ističe Došlić koji je i jedan od potpisnika apela.

On dodaje da se u vizantijskim i zapadnim izvorima može naći pomen srpskih kneževina, a Bosna se spominje u sklopu Srbije u spisu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita iz 10. veka.

"Vremenom se Bosna osamostalila, pod vlašću banova, koji su zbog toga nosili titulu bosanskih banova, kao što su postojali humski knezovi ili raški veliki župani. Od vremena vladavine Stefana Dušana, uvedena je titula cara 'Srba i Grka', dakle, etničke odrednice, od koje su prvu koristili skoro svi srpski vladari nakon toga. Tako se i ban Tvrtko Kotromanić, potomak kralja Dragutina, prema podacima koje posedujemo, krunisao u manastiru Mileševa, gde su počivale mošti Sv. Save, sa titulom: kralj 'Srba, Bosne, Pomorja i Zapadnih strana'. Preuzeo je i vladarsko ime Stefan, kao i mnogobrojne simbole vladarskog programa Nemanjića", ističe Došlić.

On dodaje da zbog specifične situacije u Bosni, kao i zbog moći velikaških porodica, ove tradicije nisu mogle da opstanu u jačem obliku, ali su, kako napominje, svi kraljevi iz roda Kotromanića nosili ime Stefan i u skoro svim poveljama navodili prvo odrednicu Srbi.

N. N. stećci i bogumili

Istoričari su u apelu ukazali i na izvrtanje istorijskih činjenica kada su u pitanju stećci, drevni nadgrobni spomenici karakteristični upravo za teritoriju današnje BiH. Stećci su 2016. godine upisani na Listu svetske kulturne baštine Uneska, a zajednički su ih nominovale Bosna i Hercegovina, Srbija i Hrvatska, budući da se ovi srednjovekovni spomenici nalaze na teritoriji sve tri države, a najviše ih ima u BiH. U medijima je potez hvaljen kao dokaz zajedničke saradnje, pomirenja, negovanja zajedničke tradicije, ali nisu svi na njega reagovali tako.

Predsednik Upravnog odbora Fondacije "Mak Dizdar" Gorčin Dizdar u radu "Slučaj Unesko ili kako su steći postali spomenici bez identiteta" navodi da zajednička nominacija i dosije koji ju je pratio predstavlja "potencijalnu promenu paradigme bosanskohercegovačke kulture pamćenja" jer već "nekoliko decenija stećci imaju ulogu svojevrsnog simbola bosanskohercegovačkog identiteta".

Niko od naučnika ne spori da svako može da poštuje stećke, kao baštinu na teritoriji na kojoj živi, ali je nesporno da se oni uglavnom nalaze uz pravoslavne sakralne objekte, i da na svim prostorima imaju jako slične ukrasne motive i namenu, ističe Dejan Došlić.

Kako dodaje, najveća koncentracija stećaka je na području današnje istočne Hercegovine, ukrasi i motivi koje nalazimo na stećcima su svi hrišćanske sadržine, dok je pismo ćirilica. Epitafi, takođe, prenose duboke hrišćanske poruke.

"Danas se stećci nalaze uglavnom uz pravoslavne crkve, kako one iz srednjeg veka, tako i crkve sagrađene u kasnijem periodu, pored ili u sklopu modernih pravoslavnih spomenika. Pripadnici Crkve bosanske su pokopavani ispod stećaka, o čemu svedoče natpisi na nekim spomenicima. Ali i kod pripadnika Crkve bosanske nalazimo pravoverne, hrišćanske formule, tako da priča o 'bogumilskom' karakteru pada u vodu. Jedan od primera navođenja bogumilskog karaktera nekropola je velikaški rod Hrabrena kojima je takvo određenje pripisivano, iako se zna da su bili ktitori srpskog pravoslavnog manastira Žitomislić", naglašava Došlić.

Dizdareva fondacija je, inače, 2019. godine pokrenula projekat "U kamenu uklesano" tokom kojeg su timovi mladih iz pet opština, Posušje, Trebinje, Stolac, Foča i Travnik, radili na registraciji, istraživanju i mapiranju nekropola stećaka u svojim opštinama. Jedan od ciljeva projekta je bio poslati poruku da "stećci pripadaju svim građanima BiH, bez obzira kako ih oni tumačili".

S one strane Drine

Jedini poimenično pomenuti projekat u apelu je upravo "U kamenu uklesano" i to na mestu u tekstu gde se traži pažljivije razmatranje ko finansira takve poduhvate i šta je njihova sadržina i cilj.

Viši stručni saradnik Republičkog centra za istraživanje rata, ratnih zločina i traženje nestalih lica, istoričar Predrag Lozo kaže za RT Balkan da se radi o projektima uglavnom finansiranim iz Sarajeva ili od strane međunarodnih organizacija, koji pod maskom nametanja "jedinstvene slike o zajedničkoj prošlosti", kako ističe, pokušavaju da radom sa aktivistima i mladima u Republici Srpskoj, smišljeno i ciljano, plasiraju narative o jedinstvenoj BiH na osnovu iskrivljenih slika iz prošlosti.

"Ne sporimo nikom pravo da radi u skladu sa zakonima i svojim obzirima, ali je naše pravo da upozorimo na teorijske nelogičnosti i protivurečnosti istorijskih slika koje se pokušavaju predstaviti tako da utiču na sadašnjost zarad određenih političkih namera. U njihovom pristupu ima jako malo, ili bolje rečeno nimalo, naučnog. U apelu se pozivaju institucije Republike Srpske, kao i lokalne samouprave da ne daju podršku i legalitet ovakvim projektima i nosiocima, što se nažalost do sada dešavalo u nekoliko slučajeva", ističe Lozo.

Pojašnjava da je apel upućen nadležnima i javnosti u Srbiji i Republici Srpskoj, a ne u BiH, i upozorava da je zloupotreba srednjovekovne prošlosti u javnim krugovima Federacije dostigla zabrinjavajuće razmere, mada od takvih zloupotreba nije oslobođeno nijedno društvo.

"Zašto je teško prihvatiti činjenicu da današnja BiH nema nikakav istorijski kontinuitet sa srednjovekovnom Bosnom, Humom? U apelu se nikome ne osporava mogućnost da tumači prošlost u skladu sa svojim nazorima, nema nikakvog omalovažavanja, ali nam jeste sporno kada stvari poput 'bogumilskih stećaka, bosančice, ili bogumilizovane crkve bosanske', koje je savremena nauka razotkrila kao mitologeme koje se na ovom prostoru forsiraju kroz čitav 20. vek, još od austrougarskog pokušaja proizvodnje veštačke bosanske nacije, postanu elementi savremenog političkog pritiska i pokušaja brisanja nacionalnog identiteta Srba na ovim prostorima. Sporno je kada se na osnovu svega navedenog pod maskom 'zajedničke prošlosti' pokušavaju čak oduzeti i prisvojiti značajni srednjovekovni spomenici srpske kulture", kaže Lozo.

On napominje da naučna zajednica manje ili više poznaje stanje stvari kada je reč o srednjovekovnoj prošlosti Srba na prostorima BiH, ali da ta saznanja nisu u dovoljnoj meri uneta u javni diskurs i svest zajednice.

"Sada imamo generacijsku mogućnost da ove činjenice iz naše prošlosti uskladimo u jasnu kulturnu politiku koja je osnova širokog delovanja. Da se suprotstavimo onome o čemu je pisao često profesor Milo Lompar - svođenju srpskog samo na ono u granicama sadašnje Srbije, jer takvi pokušaji su usmereni protiv Srba kao celine. Kotromanići su srpski kao i Nemanjići, kao i Balšići, Petrovići, kao što su srpski Novo Brdo ili Dečani. O tome kao zajednica moramo svakodnevno razmišljati i delovati", kaže Lozo.