Samo ti radi svoj posao: Koliko je zapravo bilo žrtava u Jasenovcu?

Oko nedelju dana nakon što su predsednici vlada Srbije i Republike Srpske Ana Brnabić i Radovan Višković potpisali Memorandum o izgradnji dva memorijalna centra posvećena jasenovačkim žrtvama, u Donjoj Gradini i Beogradu, i nekoliko dana nakon što su Srbija i Srpska zajednički obeležile godišnjicu hrvatske vojne akcije "Oluja", a srpski predsednik Aleksandar Vučić tim povodom poručio da "danas ponovo znamo šta je Jasenovac i šta je 'Oluja'", sarajevski mediji objavili su "ekskluzivu" staru četiri godine.

Obraćanje vladike slavonskog Jovana na tribini Srpskog privrednog društva "Privrednik" u Zagrebu u kojem on govori da je na delu državni projekat revizije istorije i preuveličavanja broja žrtava u Jasenovcu. Naglasivši da je reč o staroj izjavi, što u tekstu na portalu "kliks.ba", na primer, nigde nije navedeno, predsednik Republike Srpske Milorad Dodik odlučno je odbacio "bilo kakvu mogućnost da je državni projekat Srbije i Republike Srpske da se uveća broj žrtava u Jasenovcu". Dodao je i da ga je naročito pogodilo što se u toj godinama staroj izjavi ne osuđuje umanjivanje broja žrtava u Jasenovcu koje se može čuti sa hrvatske strane.

Stare brojke i nove procene

Od svojevremene procene HDZ-ove komisije da je u jednom od najstrašnijih koncentracionih logora u Drugom svetskom ratu ubijeno 2.238 ljudi, preko brojke bivšeg hrvatskog predsednika Franje Tuđmana o tridesetak hiljada stradalih, Hrvatska je došla do poimeničnog popisa od 83.145 žrtava, koliko se navodi na zvaničnom sajtu Spomen-područja "Jasenovac". Uz ocene njihovih vodećih istoričara da je stvaran broj tek nešto veći: oko 100.000 žrtava.

U većem delu srpske istoriografije, pa i u pojedinim udžbenicima iz istorije, navodi se broj od oko 600.000 stradalih, uz napomenu da se radi o proceni Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz 1946. godine koja je procenila da je bilo između 500.000 i 600.000 jasenovačkih žrtava.

Stručnjaci jedine srpske državne institucije koja se bavi izučavanjem genocida, prevashodno nad srpskim narodom, Muzeja žrtava genocida, u javnosti najčešće pominju procene o oko 130.000 stradalih. I oni, poput hrvatskog Spomen-područja  rade na poimeničnom popisu žrtava na kojem je do sada oko 90.000 imena žrtava.

Mnogo toga je iskrivljeno, zloupotrebljeno, grubo falsifikovano kada je reč o broju žrtava ustaškog koncentracionog logora Jasenovac u NDH. I što je najgore od svega: mnogo toga ne znamo o ovoj temi što je ostavilo široko polje za spekulacije svake vrste.

Jedan detalj oko najnovijih procena broja žrtava, a koje govore o oko 100.000-130.000 stradalih navodi na zapitanost. Ono što niko ne spori jeste da je ogroman deo arhive jasenovačkog logora namerno i svesno uništen kako bi se prikrili tragovi i razmere zločina. To nije nikakva ustaška posebnost, isto su uradili i nacisti napuštajući svoju "fabriku smrti", zloglasni Aušvic. Kako se može pročitati na zvaničnom sajtu Memorijala i muzeja "Aušvic-Birkenau" sačuvano je svega oko deset odsto arhivske građe nastale u samom logoru.

I tu dolazimo do poimeničnog spiska žrtava.

Memorijalni centar "Aušvic-Birkenau" navodi da ima više od 650.000 ličnih dosijea zasnovanih na 70 nezavisnih kolekcija originalnih dokumenata, da je više od 400.000 zatvorenika registrovano je u logoru, s tim što se imena mnogih ponavljaju, pa se dokumentacija proverava i dan-danas. Broj logoraša u Aušvicu procenjuje se na oko 1,3 miliona i to je brojka oko koje nema trvenja, rasprava ili, daleko bilo, izrugivanja. A sve je to slučaj sa brojem jasenovačkih žrtava.

Dakle, istoričari i stručnjaci koji se bave žrtvama Aušvica uspeli su da naprave poimenični spisak na kojem je oko trećine žrtava i koji je dostupan onlajn, dok su hrvatski stručnjaci poimenično popisali oko 80 odsto žrtava jasenovačke "fabrike smrti", a za njima ponešto zaostaju srpske kolege.

S obzirom na originalnu logorašku arhivu koje nema, i "skromne" domete njihovih kolega iz najvećih svetskih memorijalnih centara posvećenih Drugom svetskom ratu i Holokaustu, poduhvat vredan svakog divljenja.  

Hrvatska tumačenja i nemački izvori

Srpska nauka i srpska istoriografija drži se onih procena koje su nastale neposredno nakon Drugog svetskog rata kada je reč o broju žrtava u Jasenovcu, objašnjava za RT Balkan profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, istoričar Miloš Ković.

"Radi se o proceni državne komisije Republike Hrvatske, koja se sastojala isključivo od Hrvata i Jevreja, i koja je ušla u Jasenovac neposredno posle oslobođenja i utvrdila da se broj žrtava kreće između 500.000 i 600.000. Ta procena se dobrim delom poklapa sa procenama iz ustaških, nemačkih i partizanskih izvora, a sada smo dobili i one bugarske", naglašava prof. dr Ković.

On ističe da su naročito relevantni nemački izvori.

"Oni su internog karaktera, nisu bili propagandni i reč je o međusobnom obaveštavanju o tome šta se događa na teritoriji NDH", napominje Ković.

Između ostalih, svedočenja o razmerama zločina su u vreme rata davali general Edmund Glez fon Horstenau, specijalni opunomoćenik Nemačkog Rajha u NDH, i Herman Nojbaher, specijalni izaslanik Joakima fon Ribentropa i Adolfa Hitlera, dakle visokopozicionirani članovi nacističkog režima. Obojica govore o oko 750.000 ubijenih Srba do kraja 1943. godine. Naravno, nisu sve žrtve Jasenovca, naprotiv, većina umorenih stradala je na kućnom pragu, ali je i to broj koji govori da je verovatnije da se radilo o "stotinama hiljada" stradalih u Jasenovcu nego o "desetinama tisuća".   

Kasnije je samo jednoj komisiji dozvoljeno da iskopava na tlu jasenovačkog koncentracionog logora, šezdesetih godina prošlog veka, međutim njen rad je naglo prekinut, priča Miloš Ković i dodaje da je ta komisija utvrdila da se broj žrtava može kretati čak i do 700.000.

Ovaj broj je nesporan za istoričara Instituta za Holokaust "Šem Olam" iz Izraela Gideona Grajfa, autora naučne monografije "Jasenovac-Aušvic Balkana". On je 2019. godine izjavio da novo pronađeni aero-snimci Jasenovca nastali 1945. otkrivaju da su postojale mnogo veće masovne grobnice nego što se ranije mislilo i da će broj žrtava morati da se poveća.

S druge strane, poznati lovac na naciste Efraim Zurof iz Centra "Simon Vizental", takođe iz Izraela, Grajfa, ali i državu Srbiju, je optužio da preuveličava broj žrtava Jasenovca.

Međutim, ne treba smetnuti s uma, da obojica jevrejskih stručnjaka Jasenovac nazivaju istim imenom: "Aušvic Balkana", i obojica sa podjednakim gnušanjem govore o svirepostima kojima su bili izloženi logoraši.

"Pokušaji smanjivanja broja žrtava Jasenovca koji su se pojavili u novije vreme pre svega se zasnivaju na statističkim proračunima jednog pravnika, Bogoljuba Kočovića iz osamdesetih godina prošlog veka i jednog hrvatskog ekonomiste i statističara Vladimira Žerjavića", ističe Ković.

Za potonju dvojicu, kao i za Spomen područje "Jasenovac", glavni izvor je popis žrtava rata koji je 1964. godine radio Savezni zavod za statistiku SFRJ, a u kojem se broj jasenovačkih žrtava procenjuje na oko 59.000. To je popis u čijem uvodu autori navode da su popisali 60-65 odsto žrtava "obuhvaćenih metodologijom popisa".

Stradanje dece

Vratimo se za trenutak, poslednji put u ovom tekstu, na brojke hrvatskog Spomen-područja "Jasenovac".

Kako se navodi, od 83.145 poimenično stradalih, 47.627 su Srbi (vrlo blizu procene hrvatskog "povjesničara" Franje Tuđmana), a 20.101 su – deca do 14 godina starosti. Prema ovim podacima, dakle, u monstruoznom koncentracionom logoru Jasenovac četvrtina žrtava su deca. Do 14 godina starosti.

"NDH je bila karakteristična po masovnim zločinima nad decom i ona je jedina pronacistička država u tadašnjoj Evropi koja je imala logore za decu. I nacisti su sistematski uništavali jevrejsku decu, kao i romsku, ali je NDH bila karakteristična po tome. Ta deca nisu ubijana kao predstavnici partizanskog ili ravnogorskog pokreta, već su ubijana kao Srbi", naglašava Ković.

On dodaje da je stradao ogroman broj dece, a mnoga su skončala bez imena.

Državni projekat i igra brojkama

Profesor Miloš Ković slaže se da je na delu državni revizionizam kada je reč o broju žrtava Jasenovca.

"Verujem da je u pitanju državni projekat, ali ne državni projekat Republike Srpske ili Republike Srbije, nego onih zemalja koje su pravni nastavljači država koje su počinile genocid u Drugom svetskom ratu. Reč je pre svega o Nemačkoj, ali i Hrvatskoj", kaže Ković.

I navodi da nije revizionizam pridržavati se opšteprihvaćene brojke, već smanjivati broja žrtava Jasenovca. 

"Poricanje genocida nad Srbima u Jasenovcu već je potpuno uobičajena stvar u hrvatskoj para-nauci i hrvatskom javnom mnjenju. Ono što dolazi iz Srbije, umnogome se poklapa sa onim što se dešava u Hrvatskoj. Zašto genocid nad srpskim narodom nema onaj status koji ima Holokaust u Izraelu ili genocid nad Jermenima u Jermeniji? Ne možemo samo da optužujemo druge za sopstvene greške. Dok ti događaji ne budu u Srbiji i Republici Srpskoj, ali i Crnoj Gori gde živi dosta srpskog naroda, stekli onaj status koji ima Holokaust u Izraelu nama će se događati ovakve stvari", ističe Ković.

Odnos prema Jasenovcu u stvari je odnos prema prošlosti jednog naroda, napominje istoričar sa Instituta za savremenu istoriju Nemanja Dević.

"Igra brojkama, nametnuta sa hrvatske strane, ima za cilj da relativizuje zločin koji je nezapamćen u savremenoj istoriji Balkana, čak bi se moglo reći i Evrope. Po metodama mučenja logoraša, Jasenovac je uporediv samo sa Aušvicom, a smrtnost Srba u NDH sa Jevrejima iz Nemačke, i to je tema kojom treba da se bavimo", kaže Dević za RT Balkan.

On dodaje da bi uz inicijativu i logistiku države, mogao da se formira tim kompetentnih istoričara, koji bi ukoliko bi im to bio primarni zadatak, za nekoliko godina mogao da još jednom kritički iščita stare i istraži nove istorijske izvore na ovu temu.

"Uz adekvatnu promociju nauke i strategiju prezentacije takvih istraživanja, mogli bismo da u srpsko kolektivno sećanje smestimo i pitanje Jasenovca i mnogih drugih delova naše zatamnjene prošlosti. I konačno da kreiramo jedan trezven i vitalan narativ o srpskom 20. veku", ističe Dević.

I Ković naglašava da je licitiranje brojkama nedopustivo.

"To istraživanje ne sme se svoditi samo na brojeve, a nikako se ne sme baviti licitiranjem. Moramo da odgovorimo na ključno pitanje o poreklu zla, poreklu genocida, kako je do toga došlo", napominje Ković.

Naučna istraživanja u Srba

Obojica sagovornika konstatuju i očigledne greške na srpskoj strani: manjak naučnih radova na temu Jasenovca, doktorskih disertacija, ozbiljnijih izučavanja.

"Jasenovac je u socijalističkoj Jugoslaviji, iako se o njemu pisalo i govorilo, ipak bio kontroverzna tema. Istorijsko znanje o njemu bilo je tanušno i uklopljeno u ideološko-političke okvire te države i vladajuće ideologije. Žrtve nikada nisu bile popisane, niti su u potpunosti izvršene ekshumacije iz masovnih grobnica. Nažalost, taj odnos se nije mnogo promenio ni posle političkih promena", kaže Dević.

On dodaje da se to vidi i po činjenici da u doktorskim disertacijama na beogradskom Filozofskom fakultetu preovlađuju teme iz istorije socijalističke Jugoslavije i njene spoljne politike, umesto identitetske teme koje se tiču stradanja srpskog naroda u Drugom svetskom ratu.

"Jasenovac nažalost ostaje tema za političku upotrebu, dok se čak nije razradila ni metodologija istraživanja žrtava. Recimo, da li su sarajevski Srbi, deportovani u taj logor, a koji su masovno umirali pre dolaska, takođe žrtve Jasenovca? Da li su i Srbi sa Kozare koji su pohapšeni i povedeni prema logoru, pa ubijeni usput, a da nisu prošli kroz kapiju Jasenovca, takođe njegove žrtve? Čitav je niz tih pitanja, na koje istorijska nauka još nije dala konačne odgovore", navodi Dević.

Kada pogledate stručnu literaturu o Jasenovcu, nju su uglavnom pisali Hrvati, hrvatska nauka, sa izuzetkom Vladimira Dedijera, Milana Bulajića i nekoliko imena poput Srboljuba Živanovića koji je radio na iskopavanjima žrtava Jasenovca, ukazuje Ković.

"Odgovornost za nedostatak stručnih radova o Jasenovcu i genocidu nad srpskim narodom snosi isključivo srpska nauka. U vreme Tita to nisu bile teme koje su dobrodošle, ali u vreme Tita broj žrtava Jasenovca nije smanjivan. Ali nema nijednog opravdanja za srpsku nauku", ističe Ković.