Memorandum SANU iz 1986: Želeli ravnopravnost za Srbiju, optuženi za nacionalizam

Ono što je u javnosti postalo poznato kao Memorandum SANU predstavlja nacrt dokumenta koji je izradio odbor od 16 članova Srpske akademije nauka i umetnosti, u periodu od 1985. do 1986. godine. Na današnji dan, 24. septembra 1986, jedna od nezavršenih verzija nacrta objavljena je u "Večernjim novostima". U Memorandumu se tvrdi da je Josip Broz Tito značajno oslabio SR Srbiju stvaranjem autonomnih pokrajina Vojvodina i Kosovo, i navedeno je da ništa slično ne postoji u ostalim jugoslovenskim republikama.

Dokument se sastoji od dva dela, od kojih je prvi naslovljen kao "Kriza jugoslovenske privrede i društva", a drugi kao "Položaj Srbije i srpskog naroda". Prvi deo se odnosi na procese ekonomske i političke procese fragmentacije Jugoslavije, koji su usledili nakon donošenja ustava iz 1974. godine, drugi deo se osvrće na neravnopravni, zaista inferiorni status Socijalističke Republike Srbije u SFRJ i na položaj Srba u tadašnjoj SR Hrvatskoj, kao i na području SAP Kosovo i Metohija.

Inače, akademik Kosta Mihailović pružio je doprinos na polju ekonomije, Mihailo Marković (kasniji predsednik Socijalističke partije Srbije) u oblasti danas zaboravljenog samoupravljanja, a Vasilije Krestić se bavio položajem Srba u Hrvatskoj.

Za ravnopravnost Srbije unutar Jugoslavije

Memorandum je zvanično osuđen 1986. od strane Vlade SFRJ i Vlade SR Srbije zbog "podsticanja nacionalizma". Faktički je odmah započeo niz napada na ovaj dokument i njegove autore, pa i na samu Srpsku akademiju, pretežno iz Hrvatske. Ovi napadi će kasnije kulminirati tvrdnjom da je pojava Memoranduma "ključni momenat u raspadu Jugoslavije".

Zapravo, odluka da se on sačini bila je izraz i posledica krize u koju su zapale Srbija i Jugoslavija posle donošenju Ustava iz 1974.

"Bilo je vidljivo da se urušava federativni sistem," primetio je kasnije akademik Krestić, "ali i sama Jugoslavija, da dve severozapadne republike nastoje da uspostave konfederaciju ili asimetričnu federaciju, čime su pripremale teren za secesiju, za razbijanje zajedničke države."

"Sluteći zlo do kojeg će dovesti raspad Jugoslavije," dodaje Krestić, "akademici su hteli da sačuvaju Jugoslaviju u federativnim okvirima, u kojima bi Srbija bila potpuno ravnopravna sa ostalim federativnim jedinicama i ne bi bila podređena i obesnažena autonomnim pokrajinama."

Zapadne sile su se obrušile na Srbe i Srbiju

Posebno je apsurdno što su najžešći kritičari u Memorandumu prepoznali "srpski nacionalni program".

Takođe, u Memorandumu se nigde ne pominje fantomska "Velika Srbija".

Ovaj dokument se, naprotiv, zalaže za očuvanje Jugoslavije. Kako je naglasio Krestić: "Memorandumom nije zagovarano rušenje već očuvanje Jugoslavije. Onima koji su odlučili da napuste Jugoslaviju, a to su Hrvatska i Slovenija, zato je i zasmetao Memorandum, zato su ga i napadali, a i dalje ga napadaju. Time oni beže od sopstvene odgovornosti za raspad Jugoslavije i za svu tragediju koja je nastala zbog raspada. U kritikama koje izriču o Memorandumu, oni se ne drže teksta tog dokumenta, već mu proizvoljno dodaju ono što u njemu nema, izmišljaju, falsifikuju i bezočno lažu."

Iza ovih događaja su stajale iste one sile koje su na koncu razbile Jugoslaviju:

"Kada su zapadne sile odlučile da razore Jugoslaviju, svom silinom i svim sredstvima okomile su se na Srbiju i Srbe, zato što su, za razliku od severozapadnih republika, bili protiv razbijanja zajedničke države", uočava Krestić.

"Srbija i Srbi su žigosani kao glavni krivci za sva zlodela koja su se dešavala na tlu Jugoslavije. I SANU se sa Memorandumom našla na udaru bezobzirnih kritika, pa su optuženi kao ideološki predvodnici velikosrpskih planova."

Ko se boji Memoranduma?

U Memorandumu je napravljena jedna relativno objektivna analiza stanja koje je tada vladalo u Jugoslaviji.

Glavna teza ovog dokumenta je bila tvrdnja da decentralizacija neminovno vodi raspadu Jugoslavije, a da su Srbi najviše diskriminisani tadašnjim ustavnim uređenjem Jugoslavije.  

Upravo na to su, primećuje Krestić, reagovali secesionisti i nacionalisti iz drugih jugoslovenskih republika, koji nisu birali sredstva da onemoguće izvlačenje Srbije iz krize:

"Kada je osvanuo Memorandum, kome je bio cilj da Srbiju izvuče iz krize i da je ojača, secesionisti nisu birali sredstva. Oni njime nisu bili samo iznenađeni, već i zaplašeni. Shvatili su da je u Srbiji na pomolu zaokret, da Srbija više nije spremna na ćutanje i na teške nepravde koje su joj nametnute. Ne želeći da dozvole Srbiji da menja po nju pogubne odnose, odlučni da je zaustave u traženju izlaza iz krize, koju je zahtevao Memorandum, okomili su se na njega gebelsovskim lažima."

Vešta manipulacija

Sa takvim napadima se nastavilo i kasnije, posle razbijanja Jugoslavije, sve do danas. Verovatno je u tome najdalje otišao bivši admiral hrvatske vojske Davor Domazet Lošo, sa tvrdnjom da postoji još jedan, ali potpuno tajni dokument - Memorandum 2 - koga je on, navodno, "držao u rukama".

"Mučno je što je Domazet morao da laže kako je držao u rukama Memorandum 2", kaže novinar Ratko Dmitrović. "Nije ga držao, jer tako nešto, nažalost, ne postoji. SANU je od tada potpuno pacifikovana i razumno je zapitati se čemu i kome ta institucija uopšte služi. Od tada nema u javnosti Srbije ni jednog stava SANU o događanjima u srpskom društvu, nema kritičkog sagledavanja, ocene ni preporuke."

Posle Memoranduma, ova najvažnija kulturna i naučna institucija, kaže Dmitrović, nalazi se "u nekoj vrsti kućnog pritvora":

"Od udarca zadobijenog veštom manipulacijom tajne policije oko Memoranduma, SANU se još nije oporavila. Neko joj ne dozvoljava da se oporavi."