Bombardovanje Beograda 1941. godine: Herojski otpor pilota i napad na Treći rajh

Na današnji dan, pre tačno 83 godine, Treći rajh, bez prethodne objave rata pokrenuo je invaziju na Kraljevinu Jugoslaviju, a napad je počeo snažim udarima nemačkog ratnog vazduhoplovstva (Luftvafe), odnosno bombardovanjem Beograda.

Glavni cilj vazdušnog napada na prestonicu bilo je razaranje grada, demoralisanje vojske i naroda, kao i uništavanje vazduhoplovnih i potencijala PVO. Bombardovanje je 6. aprila izvršeno u četiri naleta, a nastavljeno je i 7, 11. i 12. aprila. Tih dana, na prestonicu Kraljevine Jugoslavije izručeno je oko 440 tona bombi, poginulo je više od 2.500 ljudi, uništeno je i oštećeno na stotine zgrada, uključujući Narodnu biblioteku i Stari dvor.

Šestoaprilsko bombardovanje 1941: Jedan narod, jedan vek, jedna biblioteka

O razornosti i brutalnosti nemačkog napada dovoljno govori svedočenje nemačkog feldmaršala Fon Klajstjea koji je na suđenju posle rata izjavio: "Vazdušni napad na Beograd 1941. godine je prvenstveno imao političko-teroristički karakter i nije imao ničeg zajedničkog sa ratom. To bombardovanje iz vazduha je bilo stvar Hitlerove sujete, njegove lične osvete."

Stoga i ne čudi što je operacija bombardovanja Beograda dobila naziv "Operacija odmazda", a često se pominju i nazivi "Osveta" i "Strašni sud". 

Ko se suprotstavio moćnom Luftvafeu

Jedinu prepreku 4. vazduhoplovnoj floti Luftvafea, koji je tada važio za jedno od najmoćnijih vazduhoplovstava na svetu, predstavljali su piloti 6. lovačkog puka u sastavu 1. vazduhoplovne brigade Jugoslovenskog kraljevskog ratnog vazduhoplovstva (JKRV) i jedinice PVO u rejonu Beograda.

Upravo ovi delovi jugoslovenske vojske su se tog jutra 6. aprila 1941. godine upustili u herojsku borbu sa višestruko brojnijim i donekle tehnički nadmoćnim neprijateljom. Prema dostupnim podacima, u napadu je učestvovalo 234 bombardera i 120 lovaca 4. flote, dok je ukupan broj nemačkih aviona koji je uzeo učešće u napadima oko 484.

Poređenja radi, JKRV je tada ukupno imalo 130-150 lovaca i oko 170 bombardera, od čega se 43 lovca "meseršmit" BF-109E-3a nemačke i šest lovaca "rogožarski" IK-3 domaće proizvodnje nalazilo u sastavu elitnog 6. lovačkog puka. Deo ovih aviona nije bio u operativnom stanju tog 6. aprila, što znači da je upotrebljivo bilo manje letelica.

Lovački puk JKRV imao je dobro obučeno ljudstvo, a mirnodopska lokacija bila je na aerodromu "Zemun" gde se nalazila i Šesta vazduhoplovna baza. Ratna letelišta su se, nalazila u neposrednoj blizini Beograda, a borbena zona puka je obuhvatala severoistočni deo državne teritorije, gde su se nalazili značajni objekti – veliki gradovi, industrijski centri, komunikacijski čvorovi i mostovi na Savi, Tisi i Dunavu.

Let u večnost

Prva patrola 6. lovačkog puka poletela je tačno u 4.30 časova, a prvim parom lovaca upravljali su kapetan Milan Žunjić i narednik Vukadin Jelić, koji su prethodno veče proveli u kafani "Zora", gde su piloti inače provodili vreme u veselju i pesmi.

Oni su već oko jedan sat posle ponoći primili telefonski poziv i dobili naređenje da se odmah vrate u jedinicu. Tokom njihovog leta, nebo je bilo vedro i nije bilo nikakvih nagoveštaja da će doći do nemačkog napada. Stoga se lovački par, nakon patrole vratio u Zemun i izvestio komandu da je stanje redovno.

Već nakon sat, u 5.30 poletela je i druga patrola lovaca, kojima su upravljali kapetan Mihailo Nikolić Kajle i potporučnik Miodrag Bošković. Oni su nadletali prostor iznad rumunske granice, Vršca i Bele Crkve, međutim ni oni nisu primetili ništa čudno, zbog čega su se već oko 6.25 časova vratili u bazu i raportirali da je stanje redovno.

Baš tada je stiglo naređenje komandata 1. vazduhoplovne lovačke brigade za dejstvo, a iznad Beograda oglasio se znak za vazdušnu uzbunu. Prema svedočenju jednog od preživelih pilotskih asova Đorđa Stojanovića, oko 7 časova javljeno je da se Beogradu sa severa približavaju dve velike formacije nemačkih bombardera i lovaca – jedna duž Tise, a druga Dunavom.

Tada su piloti 6. puka uskočili u avione, čiji motori su već bili zagrejani, a prema rečima Đorđa Stojanovića, komandir Miloš Žunjić naredio je: "Za mnom! Pali i poleći po patrolama." Žunjić je tokom vazdušnih duela herojski poginuo, dok je sam Stojanović prvo napao tri bombardera Ju-87, čuvene "štuke", od čega je dve oborio, a posle toga u kasnijim borbama navodno je oborio i tri "meseršmita".

Učinak jugoslovenskih pilota

Koliko su piloti JKRV imali težak zadatak, dovoljno govori podatak da je u pojedinim situacijama odnos snaga u vazduhu bio čak 10:1 u korist neprijatelja. Uprkos tome, jugoslovenski piloti uspeli su da tokom 6. i 7. aprila obore znatan broj nemačkih aviona – lovaca i bombardera. 

Tako je u svojoj knjizi "Plamen nad Beogradom", komandant 6. lovačkog puka potpukovnik Božidar Kostić naveo da je tokom ta dva dana oboreno 42 nemačka aviona, dok se za još 19 letelica ne može tačno utvrditi. Sličnu procenu u knjizi "Naše nebo aprila 1941" daje i autor Petar Bosnić, koji je izneo podatak da je oboreno 47 nemačkih aviona.

Iako tačan broj nije moguće precizno utvrditi postoji, iz pisanja pomenutih autora i drugih svedoka nemilih događaja od 6. aprila 1941, može se zaključiti da je Luftvafe tokom bombardovanja Beograda izgubio između 40 i 50 aviona.

Sa druge strane, jugoslovensko vazduhoplovstvo izgubilo je 11 pilota – 10 iz 6. i jednog iz 2. lovačkog puka, dok je ranjeno devet pilota – šestorica teško, trojica lakše. U borbama sa brojčano nadmoćnim neprijateljem, svoje živote na oltar otadžbine i za odbranu Beograda položili su: Miloš Žunić, Miho Klavora, Vladimir Gorup, Karlo Štrbenk, Dobrica Novaković, Branislav Todorović, Jovan Kapešić, Milivoje Bošković, Dušan Borčić, Milutin Petrov i Živica Mitrović.

Bombardovanje Trećeg rajha – Odmazda za "odmazdu"

Pored pilota koji su početkom aprila junački branili prestonicu, JKRV je na bombardovanje Trećeg rajha odgovorilo i sopstvenim vazdušnim napadima po ciljevima na teritoriji tadašnje Nemačke.

Tako je komandant 8. bombarderskog puka – jedinice stacionirane na aerodromu Rovine u blizini Banjaluke, opremljene sa 24 bombardera "bristol blenim" – Stanko Diklić, kada je došlo do prekida veze sa Beogradom, koji se već nalazio pod kišom nemačkih bombi, naredio primenu plana R-41.

Plan je podrazumevao udare po ciljevima unutar Rajha, pa je već u 14.40 časova sa Rovina poleteo prvi par bombardera, kojima su se kasnije priključila i dva lovca "hoker hariken" zaduženih za pratnju do granice sa Nemačkom, iz 4. lovačkog puka.

Bombarderi su preko Murske Subote u Sloveniji ušli u vazdušni prostor Trećeg rajha, nakon čega su se spustili do visine tik iznad krošnji drveća i u brisanom letu leteli iznad reke Rabe, dok nisu napravili zaokret ka Gracu.

U blizini Graca primetili su ogromne kolone nemačke 2. armije koja se pripremala da napadne Jugoslaviju, pa su se bombarderi popeli na oko 300 m visine, i izbacili nekoliko bombi na kolonu, železnička čvorišta i skladišta municije. Posle uspešnog udara, napravili su zaokret ka Mariboru i ponovo u brisanom letu naleteli na još jednu nemačku kolonu po kojoj su u dva naleta dejstvovali vatrom iz topova.

Kod Lajbnica su primetili i aerodrom na kome su se "štuke" pripremale za poletanje, međutim zbog nedostatka municije i činjenice da su ih već pratila dva nemačka "meseršmita", bombarderi se vraćaju natrag u Rovine. U uspešnoj akciji napada na Grac učestvovali su Ivan Pandža i Karl Murko u prvom i Ivan Salević i Đorđe Putica u drugom bombarderu.

Pripadnici 8. puka su u narednih nekoliko dana bombardovali i aerodrome u Pečuju i Segedinu, sa kojih su poletali avioni koji su bombardovali Beograd, međutim zbog stanja u zemlji i loše organizacije JKRV je tada pretrpelo značajne gubitke.

Za to vreme, 1. bombarderski puk, stacioniran u Bijeljini je predveče 6. aprila dobio naređenje da napadne Sofiju, takođe pomoću "bristol blenima" nakon čega je počela priprema aviona za izvršavanje zadatka. Međutim, u ponoć je stigla drugačija naredba u kojoj se zahtevao napad na kolone koje su prodirale iz pravca Rumunije.

Nakon pripreme, 7. aprila u šest časova ujutru tri bombardera krenula su u misiju, bez pratnje lovaca, informacija o kretanju kolona, a i meteorološki uslovi su bili blago rečeno loši. Budući da iznad granice sa Rumunijom nisu primetili ništa, bombarderi su se okrenuli na jug, prošli Niš i Vranje, a kada su došli do planine Kozjak u Makedoniji primetili su veliku kolonu nemačkih vozila.

Prilikom prvog naleta sa leđa, pilot jednog od aviona nije primetio da je ispustio samo jednu od četiri bombe, zbog čega se kasnije vratio zajedno sa još jednim bombarderom i u niskom letu ispustio preostale bombe, nakon čega su odleteli nazad u matičnu bazu. Treći bombarder je za to vreme nestao, a kasnije se ceo izrešetan pojavio iznad Niša, gde je uspešno sleteo. 

U ovom napadu na nemačka vozila, učestvovali su Velizar Vučković, Kosta Lozić, Žika Jovanović, Branko Glumac i Žika Pavlović, dok ime šestog člana posade nažalost nije poznato.