Vek srpskih i jugoslovenskih popisa: Kad je Beograd imao 7.000 stanovnika, a KiM većinski srpsko

Beograd je 1834. godine imao svega nešto više od 7.000 stanovnika, a procenat pismenosti u državi tada je iznosio oko četiri odsto. Bio je to prvi opšti popis čije je neke od rezultata na kartama predstavio diplomirani pravnik Dušan Dačić, koji kaže da je za njega kartografija mnogo više od hobija.

Na sinoć otvorenoj izložbi u Kragujevcu "Prvi vek srpskih i jugoslovenskih popisa na kartama (1834-1931)" predstavljeno je više od trideset mapa koje je sam izradio sa izabranim podacima sa popisa.

Izložba na životniji način svedoči o tome kako se srpsko društvo razvijalo u prvom veku obnove srpske državnosti, kaže Dušan Dačić za RT Balkan.

Objašnjava da se u školama istorija uglavnom uči kroz ratove, bitke, vladare i vojskovođe, što je svakako važno i neophodno, ali podaci koji se tiču običnog, svakodnevnog života često ostaju po strani.

"Obuhvaćen je period od prvog opšteg popisa 1834. do poslednjeg popisa u Kraljevini Jugoslaviji iz 1931. Za jedan vek se prolazi od Kneževine Srbije do vrhunca ideje oslobođenja i uspostavljanja zajedničke države južnih Slovena. Neke teme se kroz karte ponavljaju da bi se uhvatila nit razvoja društva. Ponavljaju se teme pismenosti, gustine stanovništva, administrativnih promena, veličine gradova, varoši. Na prvom popisu, na primer, Beograd ima 7.033 stanovnika, 1921. ima oko 120.000", objašnjava Dačić.

Takođe, 1834. na tom prvom popisu bilo je 678.000 stanovnika, a 1931. ima ih oko 14 miliona.

Kako dodaje, prvi popisi su bili relativno šturi, posmatrano iz današnjeg ugla, bavili su se time koliko ima vojno sposobnih ljudi ili poreskih glava. Kasnije se oni usložnjavaju.

"Na primer, najstariji popis za koji sam našao da je sadržao podatke o pismenosti na nivou srezova, pa čak i na nivou sela, datira iz 1866. Pismenih je tada bilo oko četiri odsto, a neki srezovi su imali 0,6 odsto pismenih", kaže Dačić.

Karte izrađuje sam, za 95 odsto njih kaže da do sada nisu objavljene, kao i da ih je uradio između 500 i 600.

"Za jednu od novijih karata koje sam radio, o demografskim gubicima današnjih opština Paraćin, Varvarin i Ćićevac u ratovima 1912-1918, prošao sam sva sela paraćinske, varvarinske i ćićevačke opštine, 64 mesne zajednice. U njima sam popisao poginule i na osnovu toga izvukao dalju analizu. Ako je u nekom selu 90 poginulih koliko je to procentualno učešće u odnosu na zrelo muško stanovništvo 1910. kada je bio poslednji popis pred Balkanske ratove", kaže Dačić.

Ono što se odmah uočava na ovoj karti jeste da je u najvećem delu ove tri opštine stradalo između 20 i 40 odsto muškog stanovništva, u proseku svaki treći ili četvrti muškarac.

Dačić je svoje karte već izlagao na izložbama u Paraćinu i Trsteniku, a krajem prošle godine, izložbu je imao i na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Istočnom Sarajevu na Palama. Tu su predstavljena njegova istraživanja o demografiji sarajevske regije u proteklih pola veka (1961-2013), kao i administrativnim promenama i ratnim događajima tokom rata u BiH (1992-1995) na tlu 10 opština predratnog Sarajeva.

Jedna od karti vezanih za ovu tematiku je i etnička slika opština koje su od 1978. do 1991. činile grad Sarajevo i to prema popisu iz 1961, prvom na kojem je kao narodnosna odrednica označen naziv "Musliman", kako se navodi u legendi karte.

Dakle, u sarajevskim opštinama Srbi su te 1961. činili najbrojniju skupinu (42 odsto), dok je muslimana i Jugoslovena, kako su se većinom izjašnjavali muslimani po veri, bilo 37 odsto, a samo muslimana (po narodnosti) 18 odsto. Druga Dušanova karta pokazuje da je Srba u Federaciji BiH prema popisu iz 1991. bilo 17,6 odsto, dok ih je prema popisu iz 2013. svega 2,5 odsto.

Više karata koje je podelio i na društvenim mrežama vezane su za podatke koji se odnose na Kosovo i Metohiju.

Jedna se odnosi na etničku sliku južne srpske pokrajine sa popisa Osmanskog carstva iz 1903. godine, a prema kojoj su Srbi pravoslavci činili tada apsolutnu većinu na najvećem delu teritorije. Za razliku od 2011. godine kada su opštine sa srpskom većinom, kao što je većinom poznato, skoncentrisane uglavnom na severu Kosmeta.

Takođe, jedna od Dušanovih karata prikazuje srpsko stanovništvo na KiM prema popisu iz 1981. i 2011, a koja pokazuje da se za tih 30 godina ono gotovo prepolovilo: sa 14,9 odsto na 7,8 odsto. Kao i da su 2011. brojne opštine u kojima Srba više gotovo uopšte nema: njihov procenat je manji od jedan odsto, u najvećem delu, ustvari, manji čak i od 0,5 odsto.

Uz takvu poraznu statistiku još više opominjuće deluje karta o etnički motivisanim napadima na Srbe na KiM tokom vladavine Aljbina Kurtija.

Podaci se odnose na period od 1.1.2021. do 23.9.2023. i pokazuju da je u tom vremenskom okviru bilo 420 prijavljenih napada, a najviše se odnosi na policijsku brutalnost (137) kojoj su najviše bili izloženi Srbi na severu KiM.