Uspon i pad Gadafija, "bratskog vođe" koji je transformisao Libiju i arapski svet

Na današnji dan pre 54 godine, 1. septembra 1969. godine, grupa libijskih oficira predvođena pukovnikom Muamerom al Gadafijem srušila je režim dotadašnjeg kralja Idrisa i preuzela vlast u toj zemlji, čime je počela nova epoha u istoriji ne samo Libije, već i čitavog arapskog sveta.

Tokom svoje četrdesetdvogodišnje vladavine, Gadafi je Libiju transformisao u jednu od najbogatijih i najuticajnijih zemalja u regionu, čiji građani su imali dohodak po glavi stanovnika uporediv sa razvijenim zemljama Zapada. Ipak, njegova priča nije imala srećan kraj, pošto je pre nešto manje od 12 godina brutalno ubijen tokom pobune protiv njegove vlasti, podržane od strane NATO-a.

Priča o Gadafijevom usponu, ipak, počinje dosta ranije, i direktno je povezana sa samim nastankom libijske države nakon Drugog svetskog rata.

Libija – od zapostavljene kolonije do naftne prestonice Afrike

Nakon što su italijanske trupe savladale Osmanlije i zauzele deo njihovih poseda u Severnoj Africi 1911. godine, Rim je tri tradicionalne regije koje su sada postale deo njegove kolonijalne imperije – Tripolitaniju, Kirenaiku i Fezan – prvi put u istoriji spojio u jedinstvenu celinu, koja je dobila naziv Libija.

Taj prostor je bio poprište značajnih borbi u oba svetska rata, a nakon pobede australijsko-britanskih trupa nad nemačko-italijanskim snagama kod Tobruka u istočnoj Libiji krajem 1941, koja je predstavljala prekretnicu u severnoafričkoj kampanji, taj prostor dolazi pod efektivnu britansku kontrolu. Poražena Italija je nakon rata izgubila svoje kolonije, a Libija je, u iščekivanju dobijanja nezavisnosti, stavljena pod privremenu britansko-francusko kontrolu. Ipak, u praksi su Britanci bili dominantna sila u tom delu Afrike, a Libija je postala neka vrsta nezvanične kolonije Londona.

Situacija se nije značajno promenila ni nakon što je Libija stekla formalnu nezavisnost 1951. godine. Na čelo nove države došao je vremešni Muhamed Idris as-Senusi, član sufističkog reda Senusija iz Kirenaike koji je krunisan kao libijski kralj Idris Prvi.

U periodu neposredno nakon nezavisnosti a pre nego što je krajem pedesetih godina u njoj pronađena nafta, Libija je bila jedna od najsiromašnijih zemalja ne samo u Africi, već i na čitavom svetu. Preko 90 odsto populacije bilo je nepismeno, a procenjuje se da je godišnji prihod prosečnog Libijca iznosio između 25 i 35 dolara godišnje. Kralj Idris je libijske probleme pokušao da reši kroz saradnju sa Velikom Britanijom i SAD – Libija je dobijala ekonomsku pomoć, a te dve zemlje pravo da na njenoj teritoriji grade vojne baze.

Situacija se drastično promenila kada su u Libiji 1959. godine pronađene velike zalihe nafte. Gotovo preko noći, Libija je postala epicentar svetske naftne industrije, a energetski giganti sa Zapada su se utrkivali u tome ko će uložiti više novca u istraživanje i eksploataciju crnog zlata. Libija je već 1963. godine postala članica tek osnovanog OPEK-a, dok je do 1967. godine zadovoljavala oko četvrtinu ukupnih potreba Zapadne Evrope za naftom. Ta do skoro ekstremno siromašna zemlja postala je četvrti najveći proizvođač nafte na svetu, a prihod po glavi stanovnika porastao je sa 35 na čak 2.000 dolara godišnje, što je pozamašna suma za taj period.

Većina građana Libije, ipak, nije osetila koristi brzog ekonomskog razvoja, pošto su prihodi od nafte uglavnom završavali u džepovima bliskih saradnika i članova porodice kralja Idrisa, ali i na računima zapadnih naftnih kompanija. Libijski režim je bio izgrađen na nestabilnim temeljima ekstremne korupcije i klijentelizma, a kraljeva bliskost sa zapadnim zemljama dodatno je isprovocirala stanovništvo nakon arapsko-izraelskog rata 1967. godine.

Korumpirani kralj je takođe pokušao da centralizuje državu, ali je pažnju i resurse nastavio da, na uštrb ostatka zemlje, usmerava ka svojoj rodnoj Kirenaiki. Idrisu na ruku nije išlo ni to što to što je duboko zagazio u osmu deceniju života i što je u narodu stekao reputaciju slabog, korumpiranog i neefektivnog lidera kog je pregazilo vreme.

Uspon mladih oficira

Krajem šezdesetih godina antizapadne demonstracije su postale česta pojava u Libiji, a zemlja je postala zrela za državni udar – o čemu govore i naknadno objavljeni obaveštajni podaci britanskih i američkih službi. Prelomni trenutak se dogodio 1. septembra 1969. godine, kada je grupa mladih vojnika okupljena u tzv. Pokret slobodnih oficira  sprovela puč dok je kralj bio na lečenju u Turskoj. Oni nisu naišli na otpor i bez većih problema su uspeli da uspostave kontrolu nad državnim institucijama, ukidajući monarhiju i proglašavajući Libijsku Arapsku Republiku. Kralj Idris se nikada više nije vratio u zemlju, a na čelo Libije je došao dvadesetsedmogodišnji pukovnik Muamer al Gadafi.

Gadafi je, po sopstvenom svedočanstvu, rođen u jednom malom beduinskom selu nedaleko od Sirta, u Tripolitaniji. On je u mladosti postao pristalica ideologije arapskog nacionalizma i njenog najpoznatijeg zastupnika – egipatskog predsednika Gamala Abdela Nasera. Gadafi se početkom šezdesetih godina priključio libijskoj vojsci i započeo školovanje u vojnoj akademiji u Bengaziju, a već tada počinje da sanja o revoluciji koja bi Libiju odvojila od Zapada i okrenula ka drugim arapskim zemljama – pre svega Egiptu.

Njegovi antizapadni stavovi ojačani su nakon što je sredinom šezdesetih godina proveo devet meseci na obuci u Engleskoj, koja mu se ni najmanje nije dopala i prema kojoj je gajio animozitet do kraja života. U tom periodu nastale su i poznate fotografije mladog Gadafija koji se u tradicionalnoj beduinskoj odeći šeta centrom Londona.

Nakon dolaska na vlast, mladi lider se posvetio razvoju Libije, pre svega investiranjem novca zarađenog od prodaje nafte. On je 1969. godine objavio da uslovi pod kojima se nafta u Libiji eksploatiše i izvozi nisu fer, i da od njih profitiraju strane naftne kompanije a ne država – zapretivši da će smanjiti proizvodnju tog resursa ukoliko oni ne budu promenjeni. U narednih nekoliko godina celokupna naftna industrija u Libiji je nacionalizovana, što je dovelo do priliva velike količine novca u državni budžet i još bržeg ekonomskog rasta. Do kraja sedamdesetih godina, Libija – koja je samo tri decenije ranije bila jedna od najsiromašnijih zemalja na svetu – imala je veći dohodak po glavi stanovnika od nekih razvijenih evropskih država, poput Velike Britanije i Italije.

Gadafi je u tom periodu razvio teoriju tzv. Trećeg puta, koja je odbacivala kapitalizam, komunizam i predstavničku demokratiju i koja je bila zasnovana na mešavini islamskog socijalizma, afričkog nacionalizma i direktne demokratije. Ideologija bila je oličena u "Zelenoj knjizi", Gadafijevom pandanu "Maloj crvenoj knjizi" Mao Cedunga objavljenoj 1975. godine, kao i u Socijalističkoj Narodnoj Libijskoj Arapskoj Džamahiriji, kako se Libija zvanično zvala od 1977. do 2011. godine. Iako je država nominalno bila "direktna demokratija", u njoj je sve konce vukao upravo Gadafi, koji je nosio titulu "bratskog lidera i vođe revolucije".

Libija je u tom periodu ulagala ogromne količine novca u javne radove i druge projekte državne pomoći koji su u velikoj meri podigli kvalitet života prosečnih građana.

Gadafi je negovao dobre odnose sa mnogim članicama Pokreta nesvrstanih, između ostalog i sa socijalističkom Jugoslavijom, a podržavao je i čitav niz revolucionarnih i antizapadnih oružanih grupa – od Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO), preko Irske republikanske armije (IRA) do američkih Crnih pantera. To je Gadafija dovelo na američku listu "sponzora terorizma", a predsednik Regan je čak pokušao i da ga eliminiše vazdušnim napadom na njegovu rezidenciju 1986. godine. Libijski lider je, ipak, na vreme uspeo da se skloni na bezbednu lokaciju.

Odnosi sa Zapadom dodatno su pogoršani nakon obaranja američkog putničkog aviona, u kom je bila postavljena bomba, iznad Lokerbija u Škotskoj. Tom prilikom je poginulo svih 259 putnika i članova posade, a Gadafi se našao na udaru oštrih kritika sa Zapada, gde su ga optuživali da stoji iza napada. Odnosi su nastavili da se pogoršavaju i tokom devedesetih godina, da bi doživeli blagi uspon početkom novog milenijuma, nakon što je Gadafi 2003. godine prihvatio libijsku odgovornost za eksploziju iznad Lokerbija, iako nikada nije prihvatio optužbe da je lično naredio rušenje tog aviona.

Libijski lider je u tom periodu izgradio prisne odnose sa italijanskim premijerom Silvijom Berluskonijem i francuskom predsednikom Nikolom Sarkozijem – kome je navodno delimično i finansirao predsedničku kampanju 2007. godine.

Gadafijev izbor prijatelja se, ipak, ispostavio kao fatalan, pošto su upravo njih dvojica, uz britanskog premijera Dejvida Kamerona, bili glavni zagovornici NATO intervencije protiv njega nakon izbijanja nemira u Libiji tokom Arapskog proleća 2011. godine.

Do intervencije je na kraju i došlo, a Gadafi je brutalno ubijen 20. oktobra te godine od strane pobunjenika podržanih sa Zapada. U Libiji, ipak, nije došlo do prosperiteta i demokratije: već 2014. godine izbio je novi građanski rat kome se do danas ne vidi kraj, a Libija se praktično vratila na svoje pretkolonijalne početke – razbijena na istočni i zapadni deo, Kirenaiku i Tripolitaniju.