Gladomor: Kako je Ukrajina izvrnula istorijske činjenice

Krajem novembra Ukrajina obeležava sećanje na žrtve velike sovjetske gladi 1930-ih. Prema različitim procenama, tragedija je odnela od četiri do devet miliona života širom zemlje – u Belorusiji, Kazahstanu, Rusiji i Ukrajini.

Tačan broj umrlih teško je utvrditi zbog nedostatka evidencije, ali opšti zapadni konsenzus je da se većina smrtnih slučajeva dogodila u ruskim i ukrajinskim republikama, sa nešto više u potonjoj. Međutim, po glavi stanovnika, najteže je bilo u Kazahstanu koji je izgubio više od trećine celokupnog stanovništva.

Od prvih godina nezavisnosti Ukrajine, ovaj događaj poznat kao gladomor (smrt od gladi) bio je politizovan i služio je kao osnova za izgradnju novog nacionalnog identiteta zemlje.

Decenijama su razni ukrajinski političari i drugi kreatori javnog mnjenja ubeđivali svoj narod da je glad iz 1930-ih bila namerno istrebljenje intelektualaca i seljaka Ukrajine koje su sproveli "Rusi" - isto oni koji su takođe, u milionima umirali tokom velike gladi.

Prekidanje veza sa carstvom

Od kraja 19. veka, Ukrajina je pokušavala da nacionalizuje i mitologizuje svoju istoriju kako bi stvorila poseban ukrajinski nacionalni identitet. U postsovjetskom periodu, tendencija mitologizacije istorije još je jača u novoj državi. Uz podršku vlade, ukrajinski istraživači su kreirali sopstveni istorijski narativ, pokušavajući da odvoje istoriju zemlje ne samo od njene sovjetske već i od njene carske prošlosti.

Moderna Rusija se smatrala "naslednikom" Sovjetskog Saveza i Ruskog carstva, odnosno "kolonizatorom" koji želi da zbriše nacionalni identitet Ukrajine. Kijev je brzo preuzeo ulogu žrtve komunističkog režima i tako nađe "krivca" za probleme modernog doba.

Narativ je podrazumevao da glavna tragedija ukrajinskog naroda u sovjetsko doba nije bio Drugi svetski rat i nemačka okupacija, već velika glad tridesetih godina prošlog veka. Prema različitim procenama, u to vreme u celom SSSR-u je od gladi umrlo između 3,5 miliona i 10 miliona ljudi. Ali u nezavisnoj Ukrajini ovi tragični događaji su predstavljeni kao namerni genocid nad seljacima i intelektualnom elitom. Tragedija je postala poznata kao gladomor.

Prema zaključcima Instituta za istoriju Rusije Ruske akademije nauka, glad je bila rezultat politike prisilne kolektivizacije koja je sprovedena širom SSSR. Popisi iz 1926. i 1937. pokazuju da su neki drugi sovjetski regioni patili od gladi, po glavi stanovnika, čak i više nego Ukrajina. Na primer, stanovništvo Ukrajine je smanjeno za 20,5 odsto, dok je stanovništvo Kazahstana smanjeno za 30,9, a pad stanovništva u ruskoj oblasti Volge iznosio je 23 odsto.

Propaganda u modernoj istoriji

Međutim, ukrajinski istoričari su odlučili da ignorišu te podatke i insistirali su da je glad pogodila samo Ukrajinu i da je, štaviše, to bio nameran plan da se uništi ukrajinsko stanovništvo. O gladomoru se naširoko raspravljalo kasnih 1980-ih, u svetlu sve veće kritike komunizma. Igrao je veliku ulogu u davanju legitimiteta otcepljenju Ukrajine od SSSR-a i aktivno je korišćen u propagandne svrhe.

"Kao naslednica SSSR-a, Rusija je predstavljena kao istorijski neprijatelj koji je navodno uvek želeo da uništi Ukrajince, koji ih je izgladnjivao i tako dalje. Kako su objasnili ukrajinski propagandisti, žito se uzimalo od ukrajinskih seljaka i izvozilo u RSFSR – drugim rečima, Rusi su živeli na račun umirućih ukrajinskih seljaka. Štaviše, 2000-ih godina postao je očigledan jaz u životnom standardu u Rusiji i Ukrajini. Ukrajinci su živeli u objektivno lošijim uslovima i to je stvorilo utisak da su Rusi nastavili da napreduju dok je narod Ukrajine patio", kaže za RT Maksim Semenov, politički analitičar i stručnjak za istoriju moderne Ukrajine.

Tokom predsedništva Petra Porošenka, Ukrajina je izgubila Krim i skoro izgubila Donbas. Stoga je demonizacija Rusije kao dugogodišnjeg tlačitelja ponovo postala relevantna za formiranje nacionalnog ukrajinskog identiteta. U svojoj težnji da dalje politizuje glad iz 1930-ih, Porošenko je došao do inovativnog pristupa – povezao je istorijske događaje sa savremenom situacijom, izjednačio glad u 20. veku sa ratom u Donbasu i naveo da je Rusija oduvek želela da zbriše Ukrajinu, a da su se promenila samo sredstva.

Eksploataciju velike gladi nastavio je i Vladimir Zelenski čija je retorika dostigla vrhunac sa Sporazumom o žitu kada su Zelenski i njegovi saradnici uporno ponavljali da Rusija želi da izazove gladomor na globalnom nivou i da je sporazum jedini način da se to zaustavi.

Semenov napominje da, iako ukrajinski identitet nije izgrađen isključivo oko tragedije gladomora, on definitivno zauzima istaknuto mesto u ukrajinskom istorijskom narativu i danas, "pravi Ukrajinac" ne može a da ne tuguje zbog "tragedije gladomora i drugih zločina koji je počinila Moskva".