Koh-i-Nor, krvavi dragulj britanske krune

Uzbuđenje u indijskom gradu Agri izaziva ne samo razgledanje Tadž Mahala, možda najčuvenijeg mauzoleja na svetu, već i sa njim širokim travnjacima i baštama povezana Crvena tvrđava. Tvrđavu je u 16. veku podigao treći i najmoćniji mogulski badšah (veliki kralj) Akbar. Imperator Šah Džahan je u čast mnogo voljene supruge Ardžumand Banu Begum, kojoj je dao počasno ime Mumtaz Mahal (dragi ukras dvorca), sagradio u 17. veku Tadž Mahar, a Crvenu tvrđavu preobrazio u palatu. No, palata je postala Šah Džahanov pozlaćeni zatvor u kome je proveo poslednjih osam godina života, pošto ga je zbacio sin Aurangzeb.

Svojevrsni ozidani grad su od 19. veka kolonijalisti Britanci koristili kao kasarnu i tu porušili blizu 500 objekata. Na sreću, za ovovremene posetioce je ostao Divan-i-Kas, dvorana za privatne audijencije, rezervisana za važne velikodostojnike ili inostrane predstavnike. Tu se nalazio Šah Džahanov legendarni Paunov presto sa umetnutim dragim kamenjem – uključujući čuveni dijamant Koh-i-Nor. Priča se da je zlatni presto koštao tri puta više od Tadž Mahala.

Koh-i-Nor, jedan od najvećih brušenih dijamanata na svetu, veličine kvočkinog jajeta pre, kako Indusi kažu "užasavajućeg" britanskog ponovnog sečenja, sada je težak 105,6 karata (21,12 grama).

Na persijskom Koh-i-Nor znači "Gora svetlosti", što je svojevrsna ironija jer je priča ovog kamena mračna, prožeta gorkom i krvavom istorijom i više je bomba nego dragulj. U potrazi za Koh-i-Norom su ljudi vadili oči, odsecali genitalije, prolivali rastopljeno olovo na glave, trovali, prebijali, probadali i pucali jedni na druge. Indija, Pakistan, Iran, Avganistan, čak i pokret Talibani zahtevaju njegov povratak.

Sporazum o predaji

Posle Drugog rata Britanske Istočnoindijske kompanije i Imperije Sika (1848-1849) dečak kralj Dalip Sing, poslednji indijski monarh koji je na malom prstu ruke nosio Koh-i-Nor, bio je prinuđen da potpiše sporazum o predaji preostale imperije i dijamanta.

Način na koji su Britanci to petogodišnje dete odvojili od majke, izolovali i prisilili da počini predaju, otvorena je rana u psihi Indije. Do danas mnogi Indusi smatraju da su ih sa otimanjem Koh-i-Nora kolonijalne vlasti ponizile.

Koh-i-Nor je predat kraljici Viktoriji i sada je deo Dragulja britanske krune. Smrt kraljice Elizabete Druge prošlog septembra i mogućnost da kraljica supruga Kamila ponese Koh-i-Nor neke je podsetilo "na vreme Britanske imperije u Indiji". Ipak, na nedavnom ustoličenju Čarlsa Trećeg, Kamila nije nosila krunu sa Koh-i-Norom kao dominantnim draguljem jer je kraljevska porodica ocenila da je dijamant isuviše sporan.

Vlada indijskog premijera Narendre Modija je kazala da će učiniti sve što je u njenoj moći da "ljubazno" podstakne Britance da vrate dragulj. Vlada pokreće dugoročnu diplomatsku kampanju za vraćanje hiljada artefakata zaplenjenih tokom vladavine gordog Albiona.

Ukoliko uspe, bila bi to simbolična postkolonijalna pobeda. Više od toga, premijer Modi želi da zameni jedan nacionalni identitet drugim, utemeljenijem u 4.000-godišnjoj istoriji Indije, nasuprot samo 90 godina pod vlašću Rađa, kolonijalne uprave britanske krune na podkontinentu (1858-1947).

Zahtev za povraćaj artefakata 

Stav Indije je u skladu sa sve snažnijim globalnim trendom u kulturi za povraćajem mnoštva artefakata koje su britanski i drugi kolonijalisti opljačkali. Niz zemalja zahteva od Londona da im bude vraćeno opljačkano blago.

Uoči krunisanja Čarlsa Trećeg, iz Južne Afrike su tražili od Londona Veliku afričku zvezdu, dijamant od 530 karata isečen od većeg dragulja iskopanog 1905. i umetnutog u kraljevsko žezlo koje je i sadašnji monarh koristio na ustoličenju. Grčka radi decenijama na povratku "Elginovog mermera", skulptura iz petog veka pre nove ere. Nigerija zahteva bronzane figure iz kraljevstva Benin, Etiopija svete tobote, kamene ploče sa Mojsijevim zakonima, svete u tamošnjoj pravoslavnoj crkvi.

Koh-i-Nor je, međutim, tek vrh ledenog brega, "blještavi" simbol britanskog pljačkanja Indije i genocida nad njenim stanovništvom. Pesnik Rabindranat Tagora, još dok nije dobio Nobelovu nagradu za književnost, žalio je 1903. što su u istoriji Indije koju "pišu stranci", Indusi predstavljeni kao ništa više do "prašina i oluja".

Prema utemeljivaču istorije ekonomije, Britancu Angusu Madisonu, Indija je bila vodeća ekonomija sveta između 1. i 1.500 godine nove ere. U Indiji su cvetale sve velike industrije, rudarstvo, metalurgija, tekstil, umetnosti i zanati. Indijska trgovina je činila oko četvrtine svetskog bruto domaćeg proizvoda (BDP). Još u 18. veku je udeo Indije u globalnoj ekonomiji bio veliki kao evropski.

Jedan od najbespoštednijih kritičara britanske kolonijalne uprave Indijom, političar i veoma popularni književnik Šaši Tarur, ističe da su Britanci osvojili jednu od najbogatijih zemalja na svetu (27 procenata globalnog BDP u 1.700.) i pretvorili je, posle više od dva veka pljačke i eksploatacije, u jednu od najsiromašnijih, najbolesnijih i najnepismenijih zemalja na planeti. BDP je smanjen za šest puta, ispod granice siromaštva je živelo 90 procenata stanovništva, sa stopom pismenosti manjom od 17 procenata i očekivanim životnim vekom od 27 godina.

Neslavna imperija

Tarur, koji je bio i zamenik generalnog sekretara Ujedinjenih nacija Kofija Anana, u "Neslavnoj imperiji: Šta su Britanci učinili Indiji", bestseleru i knjizi godine u domovini i u Velikoj Britaniji, napisao je da se industrijalizacija u metropoli zasnivala na deindustrijalizaciji Indije i uništavanju njenih tekstilnih pogona.

Tarur poništava i stav da je britanski imperijalizam bio prosvećeni despotizam za dobrobit onih kojima se upravljalo. Svaki imperijalni "dar" – od železnica do vladavine zakona – razvijen je isključivo radi koristi Britanije, ističe Tarur.

Tarurova procena je da je Velika Britanija oštetila Indiju za 3,4 biliona američkih dolara. Neki njegovi kritičari kažu da se radi o 3,4 biliona funti sterlinga. U kolonijalno doba je jedna britanska funta vredela 4,8 dolara.

Nagrađivana indijska ekonomistkinja Uca Patnaik je procenila da je Britansko carstvo sa Indijskog potkontinenta između 1765. i 1938. isisalo 9,2 biliona funti kada se kao mera uzme prihod Indije od izvoza i pomnoži sa kamatnom stopom od pet odsto. Po računici Patnaikove, to bi iznelo čak 45 biliona dolara.

Pored osvajanja i obmane, imperija je pucala na pobunjenike iz topova, ubijala nenaoružane demonstrante, od Delhija 1857. do Amricara 1919, legitimisala rasizam i izazvala smrt miliona ljudi umru od gladi. Prema Taturu, 35 miliona Indijanaca je umrlo od potpuno nepotrebnih gladi izazvanih britanskom politikom.

Britanski ekonomski antropolog Džejson Hikel i koautor Dilan Salivan su učlanku "Kapitalizam i ekstremno siromaštvo" u uglednom akademskom časopisu "Vorld Development" procenili da je između 1880. i 1920. zbog britanskog kolonijalizma u Indiji bilo 165 miliona "viška smrtnih slučajeva". Radi se o većem ukupnom broju preminulih nego što je moglo da se očekuje uzimajući u obzir prethodni period. "Ta brojka je veća od kumulativnog broja smrtnih slučajeva u oba svetska rata, uključujući nacistički Holokaust", primetili su naučnici.

Čerčilov tajni rat

Zapanjujuća brojka ne uključuje desetine miliona Indijanaca koji su umrli od gladi izazvane postupcima britanske imperije. Samo tokom zloglasne oskudice hrane u Bengalu 1943. procenjuje se da je tri do četiri miliona Indijanaca umrlo od gladi.

Akademska istraživanja su pokazala da glad u Bengalu nije izazvala priroda. Bio je to rezultat politike britanskog premijera Vinstona Čerčila.

Indijsko-američka lekarka, književnica i novinarka Madursi Mukerđi je u dirljivojpriči "Čerčilov tajni rat" dokumentovala da su Indijci gladovali dok su cene žitarica bile naduvane britanskim nabavkama, višak indijskog domaćeg žita izvezen, a australijskim brodovima natovarenim pšenicom zabranjeno da istovare teret u Kalkuti na čijim su se ulicama množila tela umrlih od gladi. Čerčil je naredio da se žito šalje u skladišta na Mediteranu kao predostrožnost za moguću buduću savezničku invaziju na Grčku i Jugoslaviju.

Tarur je odlučno negirao argument da Čerčil nije znao za milione gladnih ljudi. Ukazao je na "odluke koje je [Čerčil] lično potpisao tokom gladi u Bengalu". "Na Čerčilovim rukama ima isto toliko krvi kao i na Hitlerovim", zaključuje Tarur…