Istina o Jasenovcu na arhivskim snimcima i u matičnim knjigama

Kada bi timovi stručnjaka krenuli arheološki da istražuju područje Jasenovca i Donje Gradine, kao što to od Hrvatske i traži Međunarodna alijansa za sećanje na Holokaust IHRA, otkrili bi mnoštvo tragova nekadašnjeg ustaškog logora, ali i neekshumiranih masovnih grobnica, tvrdi za "Večernje novosti" istoričar Goran Hutinec sa odseka za istoriju zagrebačkog Filozofskog fakulteta.

Hutinec je 2019. godine, u arhivu Nacionalne zbirke vazdušnih fotografija u Edinburgu pronašao fotografije urađene iz vazduha pred kraj rata, kada je Jasenovac preletala sredozemna saveznička eskadrila  za vazdušno izviđanje.

Ovi snimci pokazuju da su masovne grobnice postojale na području Gradine, sa druge strane Save.

Novi zahtev Zagrebu: Istražiti područje Jasenovca i neekshumirane grobnice

Na snimcima se vidi i romsko groblje, ali i svi objekti u sklopu logora koji su kasnije, kada su ustaše rešile da se povuku, srušeni i uništeni.

Američki pilot 15. izviđačke eskadrile u januaru 1945. godine snimio je usput i logor, iako saveznici tada nisu znali da je u pitanju logor i monstruozno gubilište. Na isti način, pre toga je slučajno snimljen i logor u Aušvicu.

Mesec dana pošto su snimci nastali, ustaše su prekopale deo grobnica, izvadile posmrtne ostatke žrtava i zatrpale ta mesta. Cilj je bio da se ubiju svi zatvorenici koji su se, u januaru 1945. godine, našli tu, a da se sam logor sruši i zapali. Delimično su u tome i uspeli, jer srušena je glavna zgrada, a na području Gradine su bile masovne likvidacije logoraša, prevashodno Srba, Jevreja i Roma.

U grobnicama u kojima su uništavani i paljeni dokazi, prema rečima dr Hutineca, sigurno su ostali pepeo i fragmenti ostataka.

"Ustaše nisu stigle sve da unište, i sugurno se i u Donjoj Gradini svašta može otkriti. Tokom šezdesetih godina prošlog veka, istražen je samo jedan odsto terena. Sondiranje je izvršeno na više mesta, a tamo gde su detektovane kosti je kopano. Iskopano je ukupno 100 kvadratnih metara od 9.000 na koliko se Gradina prostire, a sa Ušticom ima više od 10.000 kvadrata" rekao je Hutinec.

Problem je, međutim, prema njegovom mišljenju, to što se deo nekada jedinstvenog kompleksa sada nalazi u dve države. Jasenovac je u Hrvatskoj, a Donja Gradina je u Republici Srpskoj, odnosno u BiH koja nema obavezu da poštuje nalog IHRA.

IHRA (čini je 35 zemalja), koja inače traži i da se područje Memorijala kandiduje za Unesko, dala je, naime, Zagrebu zadatak da izvrši arheološka istraživanja mesta nekadašnjeg logora i egzekucije zatvorenika, iako taj nalog ne obavezuje BiH koja nije članica ove alijanse.

Hutinec dodaje da se više od polovine tragova, odnosno masovnih grobnica nalazi baš u tom delu nekadašnjeg stratišta, ali da je on skeptičan da će dve zemlje na ovom zadatku sarađivati.

IHRA je, inače, zatražila i da se zvaničnim putem pokuša doći do podataka o rođenju i smrti žrtava, što će biti teško izvodljivo ukoliko se ne promeni hrvatski zakon o matičnim knjigama, po kome su podaci u njima zaštićeni 100 godina od nastanka.

To znači da istoričari moraju da čekaju dve decenije za one koji su rođeni za vreme rata, odnosno, neku godinu manje za one koji su rođeni pred rat. A upravo je u grupi dece i mladih, broj žrtava u NDH najveća nepoznanica.

Jedan od najvećih problema je, naime, identifikovati tadašnju decu, dok je drugi problem nedostatak podataka o transferima logoraša.

Upravo zbog svega toga nikad neće biti moguće potpuno locirati sve žrtve, ali je zagrebački istoričar ubeđen da bi u malim arhivama mogli postojati važni tragovi, koji bi upoređeni sa iskazima svedoka posle rata konačno doveli do preciznijih podataka.

Kustosi sa Spomen-područja Jasenovca počeli su da rade virtuelnu rekonstrukciju nekadašnjeg izgleda logora, u čemu će koristiti i snimke otkrivene u edinburškom arhivu.

Naš izbor

"Deca Kozare", scenario od koga zastaje dah: Krik do neba protiv zla NDH

"Na njima se tačno vidi gde su bile masovne grobnice, kako po udubljenjima, tako i po razlici u vegetaciji između tih područja i  okoline. Zbog velikog broja ljudskih ostataka, menja se i hemijski sastav tla, pa se dešava da trava ne raste istovremeno kao u okolini. Takođe na fotografijama iz aprila 1945. godine vidi se i dim sa lomača na kojima su spaljivani leševi, ali i mesto pravoslavne crkve u Jasenovcu koja je porušena da bi se podigla garaža za motorizovanu jedinicu koja je jurila odbegle logoraše. Netačne su tvrdnje da je najviše logoraša poginulo prilikom savezničkog bombardovanja, jer se na snimcima vidi i da barake sa logorašima za razliku od drugih zgrada nisu gađane", objašnjava sagovornik "Novosti".

On dodaje i da je vidljivo i kako se prsten bunkera i osmatračnica širio oko mesta logora na oko kilometar i po, te da bi i na tim mestima trebalo vršiti iskopavanja.