Kultura
"Deca Kozare", scenario od koga zastaje dah: Krik do neba protiv zla NDH
Iako se na realizaciju filma po scenariju Arsena Diklića čekalo gotovo četiri decenije, "Zlatni rez 42: Deca Kozare" u režiji Lordana Zafranovića dolazi u trenutku sve zastupljenijeg neoustaštva, ali i revizionizma istorije i negiranja zločina počinjenih prema Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
Čini se da nikad nije bilo aktuelnije stradanje dece, imajući u vidu sukob u Pojasu Gaze, koji se, po rečima sekretara UN Antonija Gutereša, pretvorio u "groblje za decu". A fotografija mrtvog dečaka migranta, kojeg je septembra 2015. izbacilo more na obalu Italije, podstaklo je reditelja Lordana Zafranovića da se vrati scenariju Arsena Diklića "Deca Kozare" iz 1986. godine.
"Odlučio sam da izvučem taj tekst i da ga aktuelizujem, jer deca stradaju. Arsen je u scenariju napisao, jednom nemačkom oficiru je stavio u usta: Ratovi bi bili manje strašni da se ne ubijaju deca. To je neka vrsta njegovog mota", rekao je svojevremeno Zafranović za kojeg je film "Zlatni rez 42: Deca Kozare", nastao po donekle izmenjenom gorepomenutom scenariju, i čija premijeru treba očekivati na festivalu u Kanu ili u Veneciji naredne godine – životni projekat.
Naime, Diklić kroz priču o sestri Zori i njenoj braći Mićku i Gojku, koji su leta 1942. s majkom bežali od fašista dubičkom cestom, ali završili u sabirnom centru broj 3, u logoru Jasenovac (majka u Ravenzburgu), ispisuje sudbinu desetina hiljada dece s područja Kozare u jedinom dečjem logoru u Evropi, odnosno tragediju masovnog istrebljenja Srba u NDH.
"Diklićeva 'Deca Kozare' su monumentalno filmsko štivo, verovatno nešto najbolje što je napisano u razdoblju druge Jugoslavije i ono i danas stoji u svakom pogledu. Sredstvima autentičnog i ubedljivog filmskog narativa zaokružena je tematska okosnica sunovrata civilizacije koji se dogodio u Hrvatskoj i Evropi sredinom 20. veka", naveo je dramaturg i filmski kritičar Božidar Zečević, te dodao da je Diklićeva slika zemaljskog pakla zastrašujuća, bošovska, da se radio o verodostojnoj studiji buđenja i divljanja nečistih sila.
Film "Zlatni rez 42: Deca Kozare" dolazi u trenutku (novog) novog sunovrata civilizacije i lokalno – u vreme sve zastupljenijeg neoustaštva u Lijepoj njihovoj, ali i revizionizma istorije i negiranja i fašističkih i ustaških zločina, posebno izraženog u nekim državama nastalim nakon raspada SFRJ.
Inače, Diklić, iako jedan od najboljih filmskih scenarista jugoslovenske kinematografije, autor čuvenih scenarija "Ne okreći se, sine", "Radopolje", "Marš na Drinu", "Letovanje u Jakobsfeldu", "Salaš u malom ritu", i dvostruki dobitnik "Zlatne arene", Srbin iz Like, izbeglica iz NDH, vrlo značajan pisac dečjih romana, nikad nije uspeo da realizuje "Decu Kozare". Tekst je bezuspešno nudio do svoje smrti 1995, a i Zafranović je prošao trnovit put od fonda do fonda i u Hrvatskoj i u Srbiji ne bi li obezbedio sredstva za snimanje ove užasne tragedije čovečanstva koja danas mora biti opomena da se zlo ne ponovi.
"Ogromnu snagu ovoj slici daju ljudi očevidnih sudbina, pravi ljudi, lica sa imenima i prezimenima, neka od njih stvarna, gotovo juridički izvršitelji i svedoci ubistva celog jednog naroda na tlu Evrope, dakle propasti Zapada, kao što je bio i istovremeni Hitlerov holokaust. Nijedan aspekt ubistva ove masovne, a hristolike žrtve, nije izostavljen. Upravo to daje ovoj povesti dramsku celovitost, aristotelski naboj, izazov katarze koji sluti Zafranović", istakao je Zečević.
Katarzu pominje i glumac Irfan Mensur koji tumači jednu ulogu u filmu "Zlatni rez 42: Deca Kozare" koji je snimljen tokom proteklog leta.
"U svojoj karijeri, dugoj gotovo 50 godina, nisam imao u rukama bolje napisan scenario. Ta poema o smrti na kraju prerasta u odu životu. Nisam pitao Lordana šta treba da igram, pristao sam i da prođem kroz kadar ne bih li bio deo takvog projekta. Na sreću, Lordan mi je dodelio pristojnu ulogu i nadam se da ću opravdati poverenje", izjavio je Mensur.
O scenariju čije je ostvarenje, pored umetničke vrednosti, moralno značajno za srpsku kulturu i društvo govorio je i filmski režiser Žarko Dragojević, koji je predsedavao komisiji Filmskog centra Srbije (FCS) 2018. i podneo ostavku jer je tada Zafranovićev projekat odbijen.
"Smatram da su 'Deca Kozare' vanserijski scenario, od kojeg vam, dok ga čitate, zastaje dah, i koji bi, ako bi bio realizovan, zasenio gotovo sve ono što je dosada viđeno na temu Drugog svetskog rata ne samo u srpskom i bivšem jugoslovenskom filmu nego i evropskom", rekao je Dragojević.
Srećom, druga komisija FCS-a je ispravila grešku i 2020. dodelila sredstva za produkciju filma koji treba da doprinese razvoju kulture sećanja na žrtve ustaškog genocida nad srpskim narodom.
"'Deca Kozare' je potresna, tragična priča univerzalne poetike o stradanju dece u logorima smrti tokom postojanja zloglasne, fašističke tvorevine Nezavisne Države Hrvatske. Prema scenariju renomiranog jugoslovenskog književnika Arsena Diklića, besprekornim filmskim jezikom i upečatljivim dramaturškim izrazom, prati pojedinačno i masovno, neljudsko ubijanje dece, koje predstavlja 'krik do neba protiv zla'", konstatuje se u odluci konkursne komisije FCS-a.
