Sticanje autokefalnosti SPC: Nije dovoljno samo preživeti, treba uspravno stajati

Kada je 1219. godine pošao u Nikeju vizantijskom caru Teodoru Prvom Laskarisu i vaseljenskom patrijarhu Manojlu, Sveti Sava već je iza sebe imao bogato monaško, ali i državničko iskustvo. Podigao je manastir Hilandar, napisao prve tipike za ovaj manastir i Studenicu, mirio zavađenu braću Vukana i Stefana, učestvovao u diplomatskim misijama pomažući bratu Stefanu za kojeg je izmolio krunu od rimskog pape.

Odlaskom u Nikeju, želeo je da učvrsti srpsku državnost i duhovnost, a kako istorijski izvori navode po srpskoj crkvi već tada počinju da češljaju i rovare Latini, koji su izgleda u jednom trenutku za sebe pridobili i njegovog brata Stefana koji je smatrao da bi srpska država trebalo da se stavi pod okrilje Rima.

Sveti Sava okrenuo se istoku i vizantijskoj tradiciji i uspeo da ispregovara da Srpska pravoslavna crkva na današnji dan, 14. septembra 1219. godine dobije autokefalnost od vaseljenskog patrijarha Manojla. Sam Sava tada je rukopoložen za prvog arhiepiskopa samostalne srpske crkve.

Njegovo prvo sedište bio je manastir Žiča, u kojem je osnovao arhiepiskopiju, a kada je uredio i episkopije sazvao je veliki sabor u ovoj svetinji na kojem su se okupili svi episkopi, igumani, monasi, sveštenici i đakoni. Tu je 1220. godine Sveti Sava održao čuvenu Žičku besedu ili Besedu o pravoj veri u kojoj je dao uputstva crkvenoj jerarhiji i kliru kako da sačuvaju svoju veru.

"Držite reč Božju i svetu veru Njegovu, i trisveto ime Njegovo s čistim srcem prizivajte, i ne leneći se u svetim molitvama pripadajte k Njemu, ispovedajući grehove svoje, plačući sa suzama pred Njim, i Njemu pojući i prepojući u srcima vašim neprestano, dan i noć, ne slabeći…Jer učenje duhovno nije igra, ni bezumlje ljudskih misli, već propovedana sveta vera Božja", poručuje Sveti Sava u svojoj besedi u Žiči.

Dobijanje autokefalnosti za srpsku crkvu izazvalo je gnev ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana koji se žalio vaseljenskom patrijarhu na "nekanonski" čin Svetog Save, ističući da su srpske zemlje pod njegovom jurisdikcijom.

Ohridski arhiepiskop u protestnom pismu, koje je uputio vaseljenskom patrijarhu, optužio je Svetog Savu da je monaški život zamenio svetskom vrevom i da je poželeo biti jerarh, zanemarujući da su srpske zemlje pod Homatijanovom nadležnošću i da je on morao da se pita oko njihove samostalnosti.

Kao što ni tada reči Dimitrija Homatijana nisu nagnale patrijarha Manojla, a ni njegovog naslednika na patrijaraškom tronu, da se predomisli i bilo šta preduzme, tako i današnji srpski crkveni oci, ali i istoričari većinom ne sumnjaju u pogrešnost Homatijanovog rasuđivanja. Iako ima i onih, pa i među samim srpskim vladikama, za koje je sticanje autokefalnosti "nekanonsko" jer je navodno preskočen ohridski arhiepiskop, većina ipak ubedljivo objašnjava da Ohridska arhiepiskopija nije bila autokefalna, već autonomna. Njene poglavare postavljao je baš vaseljenski patrijarh i ona svakako nije imala nadležnost da priznaje samostalnost bilo koje crkve.

U vreme kada je Sveti Sava uspeo da izdejstvuje autokefalnost Srpske pravoslavne crkve srpski narod se, baš kao i danas nalazio na geografskoj, duhovnoj i političkoj vododelnici istoka i zapada, istaknuto je u poslanici Srpske pravoslavne crkve iz 2019. godine, a povodom obeležavanja osam vekova od sticanja autokefalnosti.

"Vernost Svetosavskom zavetu omogućila nam je da preživimo, ali i da ne pokleknemo. Nije dovoljno samo preživeti, treba uspravno stajati", poručili su srpski arhijereji.

U poslanici koju su potpisali svi episkopi srpske crkve na čelu sa tadašnjim patrijarhom Irinejem navedeno je da je zahvaljujući opredeljenju Svetog Save omogućeno i dovršeno identitetsko uobličavanje i sazrevanje srpskog naroda, što je formiralo Svetosavski zavet iz kojeg je kasnije iznikao i Kosovski zavet.

"U nadi se molimo da vernost svetosavskom putu koji u život vodi i Svetosavskom zavetu osposobi srpski narod da očuva svoju svetu i zavetnu pokrajinu, Kosovo i Metohiju, svoju milu Boku i ponosnu Crnu Goru, kao i sve one druge krajeve i zemlje nad kojima su se nadvile ruke silnika ovog sveta sa ciljem da ih nasilno i nepravedno otmu", poručili su tada srpski episkopi ukazujući na duhovni i istorijski značaj tog 14. septembra 1219. godine.

U godini velikog jubileja srpske crkve, proslava je održana i u Nikeji i Carigradu a organizovala je Vaseljenska patrijaršija. Ali, na tim svečanostima nije bilo predstavnika SPC.

Ključni razlog tome bio je taj što je Carigrad obeležavao 800 godina hirotonije, rukopoloženja Svetog Save, a ne osam vekova samostalnosti srpske crkve, kao da i sam dovodi u pitanje validnost davne odluke carigradskog patrijarha ili kontinuitet postojanja SPC.

Sve do 1253. godine sedište srpske arhiepiskopije bilo je u Žiči, a te godine je prebačeno u Peć (srpski patrijarh i dan-danas u svojoj punoj tituli ima i naziv arhiepiskop pećki). U rang patrijaršije podignuta je 1346. godine u vreme cara Dušana Silnog, a 1766. godine nezakonito i nasilno je ukinuta odlukom sultana Mustafe Trećeg.

Crkveni život nastavio se u episkopijama, a posle vekova u ropstvu i posle oslobodilačkih ratova, Srpska patrijaršija obnovljena i ujedinjena na saboru u Sremskim Karlovcima 1920. godine.

Jedna od vidljivih potvrda autokefalnosti i redak čin koji je dokazuje dogodio se i u naše dane, tačnije prošle godine, kada je u Patrijaršiji u Beogradu obavljeno mirovarenje, odnosno kuvanje svetog mira.

Mogućnost pripreme i osvećenja svetog mira bitna je odlika kanonsko-pravnog statusa određenih pravoslavnih crkava, a osvećenje mira je jedno od obeležja autokefalnosti konkretne crkve, napisao je tada protojerej-stavrofor Vladimir Vukašinović objašnjavajući značaj ovog čina.

On je dodao i da je za čitav vek mirovarenje u srpskoj crkvi obavljeno svega 11 puta. Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan, podsetio je Vladimir Vukašinović, nije smeo niti mogao da osvećuje miro, na šta mu je ukazao vaseljenski patrijarh German Drugi.

I ovom prvojerarhu, nasledniku na carigradskom tronu patrijarha Manojla Prvog, ohridski arhiepiskop žalio se na dobijanje autokefalnosti SPC. On tim povodom ništa nije preduzeo. Ali ga je u jednom drugom slučaju podsetio da ne sme da osvećuje miro, čin koji mogu da obavljaju samo poglavari autokefalnih crkava.