Večita enigma ruske istorije - Josif Visarionovič Staljin

Josif Staljin bio je najuticajniji i najznačajniji ruski vođa 20. veka.

Bio je graditelj Sovjetskog Saveza, "prve zemlje socijalizma" i buduće globalne supersile, državnik koji je porazio nacistički Treći rajh i podržavao oslobodilačke pokrete širom sveta.

Rođen je u Gruziji, 1878. godine, kao sin siromašnog obućara.

Studirao je Bogosloviju u Tiflisu, sa koje je izbačen zato što se pridružio jednoj podzemnoj marksističkoj grupi.

Organizovao je štrajkove i tajne marksističke kružoke u čitavom kavkaskom regionu, planirao je i izveo nekoliko pljački banaka u visokom stilu. Ubrzo je postao poznat po svojim veštinama u organizovanju ljudi u velikim razmerama.

Staljina je svojevremeno uhapsila carska tajna policija Ohrana i proterala ga u Sibir, ali on je uspeo da pobegne i vrati u Gruziju.

Staljin, za i protiv

Pod Staljinovim vođstvom, za manje od 30 godina Sovjetski Savez se radikalno transformisao iz jedne od najzaostalijih zemalja u Evropi u globalnu ekonomsku, kulturnu i vojnu supersilu. Staljin je sproveo gigantsku industrijalizaciju zemlje, započeo socijalističku izgradnju i ostvario ekonomski rast koji se ocenjuje kao najveći, ili kao jedan od najvećih u svetskoj istoriji.

Pod Staljinom, Crvena armija pobedila je nemačku ratnu mašineriju oslobađajući čitavu Evropu od nacističke tiranije.

Zbog toga svako izjednačavanje Staljina i Hitlera, staljinizma i nacizma, kao što je to učinio Evropski parlament u svojoj rezoluciji o "dva totalitarizma" iz 2019, jednostavno ne može da stoji.  

Velika čistka

Uz Staljinovo ime svakako ide i Velika čistka, kampanja političke represije i progona koji su se dešavali u Sovjetskom Savezu u periodu 1936-1938. Ovu kampanju je zamislio i njome upravljao lično Staljin.

Počela je čišćenjem Komunističke partije i vladinih zvaničnika, represijom seljaka, a nastavljeno sa vođstvom Crvene armije, i progon nepodobnih lica.

Obeležile su je jak policijski nadzor, rasprostranjena paranoja od "diverzanata", zatvora, i pogubljenja. U ruskoj istoriografiji se period najintenzivnije čistke, 1937-1938, naziva Ježovščina po Nikolaju Ježovu, šefu sovjetske tajne policije, NKVD.

U nekim zapadnim izvorima se ti događaji ponekad nazivaju i Veliki teror odnosno prema naslovu knjige bitanskog istoričara Roberta Konkvesta iz 1968. godine koja je dugo vremena bila njihov najpotpuniji prikaz na Zapadu.

Streljani su mnogi istaknuti pojedinci međunarodnog komunističkog pokreta, a neke partije poput KP Poljske i KP Koreje, bile su raspuštene.

Početak Velike čistke se obično vezuje uz leto i jesen 1936. kada je održano prvo od tzv. moskovskih suđenja, odnosno spektakularnih sudskih procesa na kojima su nekadašnji rukovodioci Partije i vođe Oktobarske revolucije proglašeni krivima za zaveru sa ciljem uništenja sovjetske države. 

Broj žrtava Velike čistke je predmet spora među istoričarima s obzirom na različite kriterije i odnos prema zvaničnim podacima iz sovjetskih arhiva, ali se obično smešta između 700.000 i 2,5 miliona pogubljenih, dok je broj osuđenih, od kojih su mnogi proveli decenije u udaljenim gulazima daleko veći.

Posle smrti

Staljin je umro 5. marta 1953. u svojoj dači, u moskovskom predgrađu Kuncevo.

Posle njegove smrti, Hruščov je na 20. Kongresu Komunističke parije Sovjetskog Saveza pročitao svoj "tajni referat" kojim je otpočeo kampanju "destaljinizacije" i "borbe protiv kulta ličnosti Staljina", koja će se zapravo okončati razbijanjem Sovjetskog Saveza.

Ovaj politički manevar Hruščova protiv Staljina može se posmatrati kao prvi ozbiljan udarac čitavoj sovjetskoj strukturi. Završni čin se odigrao 1991. u Beloveškoj šumi, u kojoj su lideri Rusije, Ukrajine i Belorusije - Jeljcin, Kravčuk i Šuhevič - zapravo potpisali kapitulaciju.

Procesi "destaljinizacije" nisu uvek tekli glatko, niti su bili jednoznačni. Zajedno sa Staljinom, pod Gorbačovim i njegovom "perestrojkom" odbačena su sva dostignuća ove velike i moćne zemlje.

U stvari, takozvani dežurni antistaljinisti ponekad su se pokazivali kao veći staljinisti od samih staljinista. Na primer, u epohi "destaljinizacije", u šestotomnoj "Velikoj istoriji otadžbinskog rata", koja je izašla 1961, kao ni u delu o Staljingradskoj bici, uopšte se ne pominje Staljin.

Generalisimus bez oreola komunističkog sveca

Rusija je, naročito tokom poslednje decenije, doživela pravu poplavu literature o Staljinu. S razlogom, jer se ovde ne radi samo o Staljinu.

Ličnost Staljina ostaje velika enigma i za istoričare u samoj Rusiji. Čekajući na sud istoričara, izgleda da je Staljina rehabilitovao sam ruski narod. U anketi sprovedenoj 2017, na pitanje ko su najvažniji ljudi u istoriji sveta, Rusi su na prvo mesto stavili Staljina - čak i ispred Puškina, Lenjina, Petra Velikog, Gagarina, Tolstoja, ili Vladimira Putina.

U moru literature o Staljinu, treba izdvojiti jedan naslov iz 2022. godine: knjigu "Generalisimus" Vladimira Karpova.

Karpov nije nikakav staljinista. Godine 1941. bio je osuđen zbog "antistaljinističkih izjava" i upućen u Sibir. Sa robije potom odlazi na front, odakle se vraća kao "Heroj Sovjetskog Saveza".

Njegova knjiga nije pisana s namerom da Staljinu "vrati oreol komunističkog sveca". Karpov ovu veliku i kontroverznu ličnost jednostavno osvetljava na drugačiji način pružajući čitaocu sasvim drugačiju i mnogo objektivniju sliku o Staljinu kao velikom državniku, svakako najvećem koga je dala Rusija tokom 20. veka.

Karpov je, kako piše novinar i sociolog Slobodan Reljić, pre svega "vanserijski talentovan pisac dokumentarne proze", koji je za sobom ostavio 12 knjiga, između ostalog i trotomno delo o maršalu Žukovu. "Veština sa kojom Karpov koristi dokumente – odluke, proglase, zaključke, rezolucije ali i dnevnike, beleške, svedočenja, pa i intervjue... – čine tekst čitljivim, gotovo kao kriminalni roman."

Dokumentarnost ove knjige je na nivou najboljih dokumentarnih priča Bi-Bi-Sija, zaključuje Reljić, s tim što njeno gledište nije zapadno već rusko.

Recepcija Staljina na Zapadu

Što se tiče Zapada, trenutno je Staljin poznat po svojoj "brutalnosti", a veoma malo autora pokušava da istraži samu ličnost Staljina i okolnosti njegovog vremena.

Knjiga Karla Šlogela "Moskva 1937" pruža jasniju sliku o Staljinovom dobu, opisujući atmosferu političke represije, ali i do tada neviđenu modernizaciju i tehnološki napredak.

Kao što je primetio pisac Isak Dojčer: "Srž Staljinovog istinskog istorijskog dostignuća leži u činjenici da je on zatekao Rusiju sa drvenim plugovima a ostavio je opremljenu atomskim bombama."

Rusija do Staljinovog vremena nije bila industrijska sila. Shvatajući da dolazi rat, Staljin je u jednom govoru iz 1931. istakao: "Mi smo pedeset ili sto godina iza naprednih (zapadnih) zemalja. Moramo da pređemo ovu distancu za deset godina. Ili ćemo to učiniti, ili ćemo biti slomljeni."

Uopšte uzev, kako primeđuje RT internešenal, tokom Hladnog rata i kasnije zapadni narativ se brzo menjao. Nekad je Staljin bio polularan na Zapadu. Bilo je veoma teško staviti Staljina u isti koš sa Hitlerom, pošto je rat koštao SSSR 27 miliona mrtvih i dao mu mesto za pobedničkim stolom.

"Tradicionalno, pobednici su oni koji pišu i prepisuju istoriju, ali 70 godina kasnije, Zapad je sve sigurniji u svoj kapacitet da ponovo napiše `priču` o 20. veku. Staljin se sada sve češće predstavlja kao Hitlerov saučesnik koji mu je pomogao da organizuje haos i teror u Evropi."

Stvar u osnovi ne stoji drugačije ni sa drugim ruskim vođama: "Ivan Grozni je vekovima važio za čudovište, zbog svoje nemilosrdnosti u unutrašnjoj politici, ali i zbog toga što je osvojio ogromne teritorije i postao pretnja imperijalizmu Zapada."

Petar Veliki se smatra zanimljivom ličnošću zato što je otvorio "prozor u Evropu" i ugradio neke zapadne elemente u rusku civilizaciju. Gorbačov i Jeljcin, koji su želeli da se prilagode zapadnim standardima, takođe se smatraju "dobrim" ruskim vođama. Putin je "loš", još od njegovog govora u Minhenu 2007, kada je izjavio da su prošla vremena slabe Rusije.

Uostalom, ovakve stavove Zapada objašnjavaju same strukture moći u takozvanim liberalnim demokratijama.

Još od početka 20. veka, Zapad je razvijao sistem koji ne trpi jaku koncentraciju vlasti.

Kako tvrdi američki filozof Šeldon Volin, SAD već neko vreme žive u "obrnutom totalitarizmu". Sistemom vladaju korporacije, kojima izabrani vladari i vlade mogu jedino da služe.

U svojoj knjizi "Propaganda" iz 1928. godine, Edvard Bernajs objašnjava: "Svesna i inteligentna manipulacija organizovanim navikama i mišljenjema masa veoma je važan element u demokratskom društvu. Oni koji manipulišu ovim nevidljivim mehanizmom društva čine nevidljivu vladu koja vlada našom zemljom (Amerikom)."

A to znači da zapadnom sistemu nisu potrebni snažni državnici i reformatori sa nekom idejom za sopstveni narod, već administratori i "menadžeri" sa veoma ograničenom moći i kratkim mandatom.

To su faktori koji određuju zapadno viđenje svih ruskih vladara, uključujući i Staljina.

Ideja Sovjetskog Saveza

Što se tiče Sovjetskog Saveza, čiju istoriju je nemoguće odvojiti od imena Staljina, mađarski politički aktivista i analitičar Ben Tot iznosi zanimljivo gledište: "Pojava antiimperijalističkog SSSR-a nepovratno je promenila svet u celini, ali je pre svega promenila nerazvijene i siromašne, `zemlje u razvoju`, ono što se danas naziva `Globalnim jugom`."

SSSR je, podseća Tot, tokom svoje istorije neprekidno podržavao njihovu borbu za oslobođenje. "Orijentacija Sovjetskog Saveza bila je dosledno antizapadna. Vreme u kojem danas živimo može se uporediti sa revolucionarnim periodom koji je doveo do stvaranja Sovjetskog Saveza."

Značaj onoga što se započelo sa stvaranjem SSSR-a danas je u velikoj meri potcenjen, smatra Tot: "Do tog trenutka, anglosaksonsko imperija je vodila svet. Imperijalisti su se borili između sebe oko plena, ali imperija nikada nije bila ozbiljno izazvana sve do pojave Sovjetskog Saveza. Boljševici su doneli na svet ideju ekonomskog razvoja za svaki narod, i to na globalnom nivou."

"Egipat ne bi bio elektrificiran, Indija ne bi imala čeličane, a moja zemlja, Mađarska, i dalje bi bila feudalna žitnica", zaključuje Tot. "Kineska revolucija, iako po mnogo čemu različita, ne bi pobedila da nije bilo sovjetske podrške. Posleratni ekonomski procvat, najveći u istoriji, pokretala je ova zemlja."

Pismo Mao Cedungovog sina upućeno Staljinu

Prema oceni koju je izrekao upravo veliki kineski revolucionar i narodni vođa Mao Cedung nakon što je pročitao "tajni referat" Hruščova, u SSSR-u su posle 20. Kongresa KPSS vlast preuzeli "korumpirani izdajnici, koji će zemlju odvesti u propast." Sa revolucionarnim periodom SSSR-a bilo je faktički završeno. Slično mišljenje izrekao je 2013. i kineski vođa Si Đinping: Hruščov je taj koji je minirao ideju Sovjetskog Saveza, i otada u Sovjetskom Savezu nastupa "era ideološkog nihilizima".

Zanimljivo je da je Staljinu u odlučnim godinama Velikog otadžbinskog rata pismom obratio sin Mao Cedunga, koji se tada školovao u Sovjetskom Savezu - Mao Aning, koga su Rusi zvali Serjoža.

Dok je njegov otac Mao pretvarao zaostalu Kinu u jednu od najmoćnijih zemalja sveta, Serjoža je vaspitavan u Međunarodnom dečjem domu u gradu Ivanovu. Pošto je završio Vojno-političku akademiju "Lenjin", dobio je čin poručnika.

"Dragi druže Staljine", piše u njegovom pismu Staljinu, "ja sam kineski mladić. U zemlji Sovjeta koju Vi vodite, učio sam pet godina. Volim SSSR kao što volim Kinu. Ne mogu da gledam kako nemački fašisti gaze vašu zemlju. Želim da osvetim milione ubijenih sovjetskih ljudi. Odlučan sam da idem na front. Molim vas da podržite moj zahtev."

Poslat je na Beloruski front, gde je postavljen za komesara tenkovske čete. Borio se u Poljskoj i Nemačkoj, a svoj ratni put je okončao u Berlinu. Poginuo je u Korejskom ratu tokom napada američkih bombardera, 25. novembra 1950. godine.

Slično kineskom vođi, i Staljin je izgubio sina Jakova u ratu, koji je preminuo u nemačkom zarobljeništvu.

O svojoj istorijskoj ulozi sam Staljin je jednom prilikom rekao: "Znam da će posle moje smrti gomila smeća biti nabacana na moj grob, ali vetar istorije će ga, pre ili kasnije, oduvati bez milosti."

Inače, Staljin je bio i veoma talentovan pesnik, a pesme "druga Staljina" prevedene su i na srpski. Pored stihova slavnog ruskog naučnika Lomonosova, Staljinove pesme mogu se naći u izboru iz novije ruske poezije pod naslovom "U svetli dan", koji je priredio Vladimir Kolarić.